Content-Type: text/html; charset=UTF-8

Texte latin du Phormion de Marolles

P. Terentii comoediae sex, cum interpretatione gallica et animadversionibus quibusdam M. de de M. A. D. V. (Michel de Marolles), Paris, Pierre l'Amy, 1659

En regard de ce texte latin figure le texte français du Phormion de Marolles

---

FABULAE INTERLOCUTORES.

PROLOGUS.

ANTIPHO adolescens.

CHREMES senex.

CRATINUS advocatus.

CRITO advocatus.

DAVUS servus.

DEMIPHO senex.

DORIO Ieno.

GETA servus.

HEGIO advocatus.

NAUSISTRATA matrona.

PHAEDRIA adolescens.

PHORMIO parasitus.

SOPHRONIA nutrix.

PERSONAE MUTAE.

DORCIO ancilla.

PHANIUM adolescentula.

STILPHO adolescens.

[387]

C. SULPITII APOLLINARIS PERIOCHA IN TERENTII PHORMIONEM.

Chremetis frater aberat peregre Demipho,

Relicto Athenis Antiphone filio.

Chremes clam habebat Lemni uxorem et filiam,

Athenis aliam coniugem : et amantem unice

Gnatum fidicinam. Mater è Lemno advenit

Athenas : moritur. Virgo sola (aberat Chremes)

Funus procurat. ibi eam visam Antipho

Quum amaret, opera Parasiti uxorem accipit.

Pater et Chremes reversi fremere : dein minas

Triginta dant Parasito, ut illam coniugem

Haberet ipse. argento hoc emitur fidicina.

Uxorem retinet Antipho à patro agnitam.

[388]

PUBLII TERENTII PHORMIO.

PROLOGUS.

Postquam Poeta verus Poetam non potest

Retrahere à studio, et transdere hominem in otium :

Maledictis deterrere, ne scribat, parat.

Qui ita dictitat quas antehac fecit fabulas,

Tenui esse oratione, et scriptura levi :

Quia nusquam insanum scripit adolescentulum

Ceruam videre, fugere, sectari canes,

Et eam plorare, orare, ut subveniat sibi,

Quod si intelligeret, quum stetit olim nova,

Actoris opera magis stetisse, quam sua :

Minus multo audacter, quam nunc laedit, laederet :

Et magis placerent, quas fecisset fabulas.

Nunc si qui est, qui hoc dicat, aut sic cogitet :

Vetus si Poeta non laceßisset prior,

[389]

Nullum invenire Prologum potuisset novus,

Quem diceret, nisi haberet cui malediceret :

Is sibi responsum hoc habeat : in medio omnibus

Palmam esse positam, qui artem tractant Musicam.

Ille ad famem hunc ab studio studuit reijcere ;

Hic respondere voluit, non lacessere.

Benedictis si certasset, audisset bene.

Quod ab ipso allatum est, id sibi esse rellatum putet.

De illo iam finem faciam dicundi mihi,

Peccandi quum ipse de se finem non facit.

Nunc quid velim, animum adtendite. Adporto novam,

Epidicazomenon quam vocant Comoediam

Graeci : Latini Phormionem nominant :

Quia primas parteis qui aget, is erit Phormio

Parasitus, per quem res agetur maxume.

Voluntas vostra si ad Poetam accesserit.

Date operam : adeste aequo animo per silentium :

Ne simili utamur fortuna, atque usi sumus,

Quum per tumultum noster grex motus loco est.

Quem actoris virtus nobis restituit locum,

Bonitasque vostra adiutans, atque aequanimitas.

[390]

ACTUS I. SCENA I.

DAVUS.

Amicus summus meus et popularis Geta,

Heri ad me venit : erat ei de ratiuncula

Iampridem apud me relliqum pauxillulum

Nummorum : id ut confiscerem, confeci ; adfero.

Nam herilem filium eius duxisse audio

Uxorem : ei credo munus hoc conraditur.

QUAM INIQUE comparatum est ! hi qui minus habent,

Ut semper aliud addant divitioribus ?

Quod ille unciatim vix de demenso suo,

Suum defrundans genium, comparsit miser,

Id illa universum abripiet : haud existimans

Quanto labore partum. porro autem Geta

Ferietur alio munere, ubi erit puero natalis dies :

Ubi initiabunt : omne hoc mater auferet :

Puer causa erit mittundi. sed videon Getam ?

ACTUS I. SCENA II.

GETA, DAVUS.

Si quis me quaeret rufus. DE. praesto est ; desine. GE. Oh !

At ego obviam conabar tibi, Dave. DA. accipe. hem !

Lectum est : conveniet numerus, quantum debui.

GE. Amo te, et non neglexisse, habeo gratiam.

[391]

DA. Praefertim ut nunc sunt mores : adeo re redit,

Si quis quid reddit, magna habenda est gratia.

Sed quid tu es tristis ? GE. egone ! nescis, quo in metu, e

Quanto inperido simus. DA. quid istuc est ?

GE. Scies :

Modo ut tacere poßis. DA. abi sis, insciens :

Cuius tu fidem in pecunia perspexeris,

Verere verba ei credere ? ubi quid mihi lucri est,

Te fillere ? GE. ergo ausculta. DA. hancoperam tibi dico.

GE. Senis nostri, Dave, fratrem maiorem Chremem

Nostin’ ? DA. quidni ? GE. quid ? eius gnatum Phaedriam ?

DA. Tamquam te. GE. evenit, senibus ambobus simul,

Iter sibi in Lemnum ut effet, nostro in Ciliciam

Ad hospitem antiquum : is senem per epistolas

Pellexit modo non montes auri pollicens.

DA. Cui tanta erat res, et supererat ? GE. desinas ;

Sic est ingenium. DA. oh ! regem me esse oportuit.

GE. Abeuntes ambo hic tum senes, me filijs

Relinquunt quasi magistrum. DA. ô Geta, proviciam

Cepisti duram. GE. mihi usus venit, hoc scio :

Memini relinqui me Deo irato meo.

[392]

Coepi adversari primo. quid verbis opus est .

Seni fidelis dum sum, scapulas perdidi.

DA. Venere in mentem mihi isthaec : nam quae inscitia est,

Advorsum sum stimulum calces ? GE. coepi ijs omniae

Facere, obsequi quae vellent. DA. scisti uti foro.

GE. Noster mali nihil quidquam primo. hic Phaedria

Continuo quamdam nactus est puellulam

Citharistriam : hanc amare coepit perdite

Ea serviebat Lenoni impurißimo :

Neque quod daretur quidquam, id curarant patres :

Restabat aliud nihil, nisi oculos pascere,

Sectari, in ludum ducere et reducere :

Nos otiosi operam dabamus Phaedriae.

In quo haec discebat ludo, ex advorsum ei loco

Tonstrina erat quaedam : hic solebamus fere

Plerumque eam opperiri, dum inde iret domum.

Interca dum sedemus illic, intervenit

Adolescens quidam lacrumans. nos mirarier.

Rogamus quid sit : Numquam aeque, inquit, ac modo,

PAUPERTAS mihi ONUS visum est ET MISERUM ET GRAVE.

Modo quamdam vidi virginem hic viciniae

Miseram, suam matrem lamentari mortuam.

[393]

Ea sita erat ex advosum : neque illi benevolens,

Neque notus, neque cognatus, extra unam aniculam,

Quisquam aderat, qui adiutaret funus. miseritum est.

Virgo ipsa facie egregia. quid verbis opus est ?

Commporat omnes nos : ibi continuo Antipho,

Voltisne eamus visere ? alius, Censeo :

Eamus, duc nos sodes. Imus, venimus,

Videmus. virgo pulcha ! et quo magis diceres,

Nihil aderat adiumenti ad pulchritudinem :

Capillus passus, nudus pes, ipsa horrida :

Lacrumae ; vestitus turpis : ut, ni vis boni

In ipsa inesset forma, haec formam extinguerent.

Ille qui illam amabat fidicinam, tantummodo,

Satis, inquit, scita est. noster vero. DA. iam scio :

Amare coepit. GE. scin’ quam ? quo evadat, vide.

Postridie ad anum recta pergit. obsecrat

Ut sibi eius faciat copiam. illa enim se negat.

Neque eum aequom ait facere. illam civem esse Atticam

Bonam, bonis prognatam. si uxorem velit,

Lege id licere facere : sin aliter, negat.

Noster, quid ageret, nescire : et illam ducere

Cupiebat, et metuebat absentem patrem.

[394]

DA. Non, si redisset pater, ei veniam daret ?

GE. Illene indotatam virginem, atque ignobilem

Daret illi ? numquam faceret. DA. qui fit denique ?

GE. Qui fiat ! est Parasitus quidam Phormio,

Homo confidens : qui, illum DI omnes perduint !

DA. Quid is fecit ? GE. hoc consilium, quod dicam, dedit :

Lex est, ut orbae, qui sint genere proximi,

Eis nubant : et illos ducere eadem haec lex iubet ?

Ego to cognatam dicam, et tibi scribam dicam :

Paternum amicum me aßimulabo virginis :

Ad indices veniemus : qui fuerit pater,

Quae Mater, quî cognatu tibi sit ; omnia haec

Consingam : quod erit mihi bonum atque commodum

Quam tu horum mihil refelles, vincam scilicet.

Pater aderit : mihi paratae lites. quid mea ?

Illa quidem nostra erit. DA. iocularem audaciam !

GE. Persuasit mihi : factum est : ventum est : vincimur :

Duxit. DA. quid narras ? GE. hoc quod audis. DA. ô Geta.

Qui te futurum est ? GE. nescio hercle. unum hoc scio :

QUOD FORS feret, feremus aequo anime.

DA. placet :

[395]

Hem, istuc viri est officium. GE. in me omnis spes mihi est.

DA. Laudo. GE. ad precatorem adeam credo, qui mihi

Sicoret : Nunc amitte quaeso hunc : commode

Posthac si quidquam, nihil precor : tantummodo

Non addat, Ubi ego hinc abiero, vel occidito.

DA. Quid ille Paedagogus, qui Citharistriam ?

Quid rei gerit ? GE. si tenuiter. DA. non multum habet

Quo det fortasse. GE. imo nihil, nisi spem meram.

DA. Pater eius redijt, an non ? GE. non dum. DA. quid ? senem

Quoad expectatis vostrum ? GE. non certum scio :

Sed epistolam ab eo allatam esse audivi modo,

Et ad portitores esse delatam : hanc petam.

DA. Numquid, Geta, aliud me vis ? GE. ut bene sit tibi.

Puer heus : nemon’ buc prodit ? cape, da hoc Dorcio.

ACTUS I. SCENA III.

ANTIPHO, PHAEDRIA.

A Deon’ rem redisse, ut qui mihi consultum optime velit esse,

Phaedria, patrem ut extimescam, ubi in mentem eius adventi venit ?

[396]

Quod ni fuissem incogitans, ita eum expectarem, ut par fuit.

PH. Quid istuc est ? AN. rogitas ! qui tam audacis facinoris mihi conscius sis ?

Quo utinam ne Phormioni id suadere in mentem incidisset !

Neu me cupidum eo impulisset, quod mihi principium est mali !

Non potitus essem : fuisset tum illis mihi agre aliquot dies.

At non quotidiana cura haec angeret animum. PH. audio.

AN. Dum expecto, quam mox veniat, qui adimat hanc mihi consuetudinem.

PH. Alijs, quia desit quod amant, aegre est : tibi, quia, superest, dolet.

Amare abundas, Antipho.

Nam tua quidem hercl erto vita haec expetenda optandaque est.

Ita me DI bene ament, ut mihi liceat tam diu, quod amo frui ;

Iam depecisci morte cupio. tu conijcito caetera,

Quid ex hac inopia nunc capiam, et quid tu ex istac copia.

Ut ne addam, quod fine sumptu ingenuam, liberalem nactus es :

Quod habes, ita ut voluisti, uxorem sine mala fama : palam

[397]

Beatus : ni unum hoc desit, animus qui modeste istaec ferat.

Et si tibi res sit cum eo lenone, quocum mihi est, tum sentias.

Ita plerique ingenio sumus omnes, NOSTRI NOSMET POENITET.

AN. At tu mihi contra nunc videre fortunatus, Phaedria,

Cui de integro est potestas etiam consulendi, quid velis ;

Retinere, amare, amittere : ego in eum incidi infelix locum,

Ut neque mihi eius sit amittendi, nec retinendi copia.

Sed quid hoc est ? videon’ ego Getam currentem huc advenire ?

Is est ipsus : hei timeo miser, quam hic nunc mihi nuntiet rem.

ACTUS I. SCENA IV.

GETA, ANTIPHO, PHAEDRIA.

Nullus es Gesta, nisi iam aliquod tibi consilium celere reppereris :

Ita nunc imperatum subito tanta re impendent mala,

Quae neque uti devitem scio, neque quomodo me inde extraham :

Nam non potest coelari nostra divitus iam audacia :

Quae si non astu providentur, me aut herum pessumdabunt.

A. Quidam ille commotus venit ?

GE. Tum, temporis mihi punctum ad hanc rem est. herus adest. AN. quid istuc mali est ?

[398]

GE. Quod quum audierit, quod eius remedium inveniam iracundia ?

Loquarne ? incendam. taceam ? instigem. purgem me ? laterem lavem.

Ehcu me miserum ! quum mihi paveo, tum Antipho me excruciat animie :

Eius me miseret, ei nunc timeo, is nunc me retinet :nam absque eo esset,

Recte ego mihi vidissem, et senis essem ulius iracundiam :

Aliquid convasassem, atque hinc me conijcerem prostinus in pedes.

AN. Quam hic fugam aut furtum parat ?

Sed ubi Antphonem repperiam ? aut qua quaerere insisti via ?

PH. Te nominat. AN. nescio, quod magnum hoc nuntio expecto malum.

PH. Ha, sanusne es ? GE. domum ire pergam : ibi plurimum est. PH. revocemus

Hominem. AN. Sta ilico. GE. hem,

Satis pro imperio, quisquis es. AN. Geta. GE. ipse est, quem volut obviam.

AN. Credo, quid portas, obsecro ? atque, id si potes, verbo expedi.

GE. Faciam. AN. eloquere. GE. modo apud portum ? AN. meumne ? GE. intellexti. AN. :occidi. GE. hem !

AN. Qui agam ? PH. quid ais ? GE. huius patrem vidisse me, patruum tuum.

AN. Nam quod ego huic nunc subito exitio remedium inveniam miser !

[399]

Quod si eo meae fortunae redeunt, Phanium, abs te ut distrahar,

Nulla est mihi vita expetenda. GE. ergo istaec quum ita sint, Antipho,

Tanto magis te advigilare aequum est : FORTEIS fortuna adiuvat.

AN. Non sum apud me. GE. atqui opus est nunc quum maxime, ut sis, Antipho :

Nam si senserit te timidum pater esse, arbitrabitur

Commervisse culpam. PH. hoc verum est. AN. non possum immutarier.

GE. Quid faceres, si aliud gratias tibi nunc faciundum foret ?

AN. Quum hoc non possum, illud minus possem. GE. hoc nihil est, Phaedria : ilicet.

Quid conterimus operam frustra ? quin abeo ? PH. et quidem ego. AN. obsecro,

Quid si aßimulo ? Satin’ est ? GE. garris. AN. voltum contemplamini : hem,

Satin’ sic est ? GE. non. AN. quid si sic ? GE. propemodum. AN. quid si sic ? GE. sat est.

Hem istuc serva : et verbum verbo, par pari ut respondeas,

Ne te iratus suis saevidicis dictis protelet. AN. scio.

GE. Vi coactum et esse invitum, lege, iudicio.

Sed quis hic est senex, quem video in ultima platea ? AN. ipsus est :

[400]

Non possum adesse. GE. ha ! quid agis ? quo abis, Antipho ? mane.

Mane, inquam. AN. egomet me novi, et peccatum meum :

Vobis commendo Phanium, et vitam meam.

PH. Geta, quid nunc siet ? GE. tu iam Lites audies :

Ego plectar pendens, nisi quid me fefellerit.

Sed quod modo hic nos Antiphonem monuimus,

Id nosmetipsos facere oportet, Phaedria.

PH. Aufer mihi, oportet : quin tu quod faciam impera.

GE. Meministin’ olim ut fuerit vostra oratio,

In re incipiunda ad defendedam noxiam,

Iustam illa causam, facilem, vincibilem, optumam ?

PH. Memini. GE. hem, nunc ipsa est opus ea : aut, si quid potest,

Meliore et callidiore. PH. siet sedulo.

GE. Nunc prior adito tu ego insidijs hic ero

Succenturiatus, si quid deficies. PH. ag.

ACTUS II. SCENA I.

DEMIPHO, GETA, PHAEDRIA.

Itanc tandem uxorem duxit Antipho iniussa meo ?

[401]

Nec meum imperium : age, mitto imperium : non simultatem meam

Revereri saltem ? non pudere ? ô facinus audax ! ô Geta

Monitor ! GE. vix tandem. DE. quid mihi dicent ? aut quam causam reperient ?

Demiror. GE. atqui reperi iam : aliud cura. DE. anne hoc dicent mihi,

Invitus fecit : lex coegit ? PH. illud durum. GE. ego expediam : sine.

DE. Incertum est quid agam ; quia praeter spem, atque incredibile hoc mii obtigit :

Ita sum irritatus, animum ut nequeam ad cogi tandum instituere.

Quamobrem, OMNES, QUUM SECUNDAE res sunt maxime, tum maxime

Meditari secum oportet, quo pacto advorsam aerumnam ferant :

Pericla, damna, exilia : peregre rediens semper cogitet,

Aut filijs peccatum, aut uxoris mortem, aut morbum filiae.

Communia esse haec : fieri pesse : ut ne quid animo si novum.

Quidquid praeter spem eveniat, omne id deputare esse in lucro.

GE. O Phaedria ! incredibile est, quantum Herum an ! eco sapientia :

[402]

Meditata mihi sunt omnia mea incommoda !

Herus si redierit,

Molendum usque in pistrino : valpulandum : habendae compedes :

Opus ruri faciundum : horum nihil quidquam accidet animo novum.

Quidquid praeter spem eveniet, omne id deputabo esse in lucro.

Sed quid cessas hominem adire, et blande in principio alloqui ?

DE. Phaedriam mei fratris video filium mihi obviam.

PH. Mi patrve, salve. DE. salve. sed ubi est Antipho ?

PH. Saluum advenire. DE. credo : hoc responde mihi.

PH. Valet : hic est sed satin’ omnia ex sententia ?

DE. Vellem quidem. PH. quid istuc ? DE. rogitas, Phaedria ?

Bonas me absente hic confecistis nuptias !

PH. Eho, an id succenses nunc illi ? GE. ô artificem probum ?

DE. Egone illi non succenseam ? ipsum gestio

Dari mihi in conspectum, nunc sua culpa ut scint

Lenem patrem illum factum me esse acerrimum.

PH. Atqui nihil fecit, patrue, quod succenseas.

DE. Ecce autem similia omnia : omnes congnunt :

Unum cognoris, omnes noris. PH. haud ita est.

[403]

DE. Hic in noxa est : ille ad defendedam causam adest :

Quum ille est, hic praesto est, tradunt operas mutuas.

GE. Probe corum facta imprudens depinxit senex.

DE. Nam in haec ita essent, cum illo haud stares, Phaedria.

PH. Si est, patrue, culpam ut Antipho in se admiserit,

Ex qua re minus rei foret aut famae temperans :

Non causam dico ; quin, quod meritus sit, ferat.

Sed si quis forte malitia fretus sua,

Insidias nostrae fecit adolescentiae,

Ac vicit : nostranc ea culpa est, an IUDICUM, QUI SAEPE propter invidiam adimunt diviti,

Aut propter misericordiam addunt pauperi ?

GE. An quisquam iudex est, qui poßit noscere

Tua iusta : ubi tute verbum non respondeas,

Ita ut ille fecit ? PH. functus adolescentuli est

Officium liberalis. postquam ad Iudices

Ventum est, non potuit cogitata proloqui :

Ita eum tum tumidum obstupefecit pudor.

GE. Laudo hunc : sed cesso adire quam primum senem ?

Here salve : saluum te advenisse gaudeo. DE. ho !

Bone custos, salve : columen vero familiae,

[404]

Cui commendavi filium hinc abiens meum.

GE. Iam dudum te omneis nos accusare audio

Immerito, et me omnium horum immeritißimo.

Nam quid me in hac re facere voluisti tibi ?

Servom hominem causam orare leges non siuunt :

Neque testimonij dictio est. DE. mitto omnia :

Addo istuc : imprudens timuit adolescens : sino.

Tu servus ! verum si cognata est maxume,

Non fuit necesse habere ; sed, id quod lex iubet,

Datem daretis : quaeret alium virum.

Qua ratione inopem potius ducebat domum ?

GE. Non ratio, verum argentum deerat. DE. sumeret.

Alicunde. GE. alicunde ! nihil est dictu facilius.

DE. Postremo, si nullo alio pacto, foenire.

GE. Hui ! dixti pulchre, siquidem quisquam crederet

Te vivo. DE. non, non sic futurum est : non potest.

Egon’ illam cum illo ut patiar nuptam unum diem ?

Nihil suave meritum est. hominem commonstrarier

Mihi istum volo, aut, ubi habitat, demonstrarier.

GE. Nempe Phormionem ? DE. istum patrovum mulieris ?

[405]

GE. Iam faxo hic aderit. DE. Antipho ubi nunc est ? PH. foris.

DE. Abi, Phaedria : eum require, atque adduc huc. PH. eo

Recta via equidem illuc. GE. nempe ad Pamphilam.

DE. At ego Deos Penateis hinc salutatum domum

Devortar : inde iho ad forum, atque aliquos mihi

Amicos advocabo, ad hanc rem qui adsient,

Ut ne imparetus sim, quum adveniat Phormio.

ACTUS II. SCENA II.

PHORMIO, GETA.

Ifane patris ais conspectum veritum hinc abisse ? GE. admodum.

PH. Phanium relictam solam ? GE. sic. PH. et iratum senem ?

GE. Oppido. PH. ad te summa solum, Phormio, rerum redit :

TUTE HOC INFRISTI, tibi omne est exedendum : accingere.

GE. Obsecro te. PH. si rogabit ? GE. in te spes est. PH. eccere.

Quid si reddet ? GE. tu impulisti. PH. sic opinor. GE. subueni :

PH. Cedo senem : iam instructa sunt mihi corde consilia omnia.

GE. Quid ages ? PH. quid vis, nisi ut maneat

Phanium, atque ex crimine hoc

[406]

Antiphonem, atque in me omnem iram derivem senis ?

GE. O vir, fortis atque amicus ! verum hoc sape, Phormio,

Vereor, ne istaec fortitudo in neruum erumpat denique. PH. ah,

Non ita est : factum est periclum : iam PEDUM visa est via.

Quot me censes homines iam deverberasse usque ad necem ?

Hospites, tum cives : quo magis novi, tanto saepius.

Cedo dum, en unquam iniuriarum audisti mihi scriptam dicam ?

GE. Quid istuc ? PH. quia NON RETE ACCIPIRTI TENDITUR, neque milvio,

Qui male faciunt nobis : illis qui nihil faciunt, tenditur :

Quia enim in illis fructus est, in illis opera luditur.

Alijs aliunde est periclum, unde aliquid abradi potest :

Mihi sciunt nihil esse. dices, ducent damnatum domum.

Alere nolunt hominem edacem. et sapiunt, mea quidem sententia,

Pro maleficio si beneficium summum nolunt reddere.

GE. Non potest satis pro merito ab illo tibi referri gratia.

PH. Immo enim nemo satis pro merito gratiam Regi refert.

[407]

Ten'asymbolum venire, unctum atque lautum è balneis,

Otiosum ab animo ? quum ille et cura et sumptu absumitur,

Dum tibi sit quo placeat : ille ringitur, tu rideas :

Prior bibas, prior decumbras, coena dubia apponitur ?

GE. Quid istuc verbi est ? PH. ubi tu dubites, quid sumas potissimum.

Haec, cum rationem ineas, quam si suavia et quam cara sint,

Ea qui praebet, non tu hunc habeas plane praesentem Deum ?

GE. Senex adest : vide quid agas. prima coitio est acerrima :

Si eam sustinueris, postilla iam, ut lubet, ludas licet.

ACTUS II. SCENA III.

DEMIPHO, GETA, PHORMIO.

En, unquam cuiquam contumelosius

Audistis factam iniuriam, quam haec est mihi ?

Adeste quaeso. GE. iratus est. PH. quin tu hoc age.st.

Iam ego hunc agitabo. Prô Deûm immortalium !

Negat Phanium esse hanc sibi cognatam Demipho ?

[408]

Hanc Demipho negat esse cognatam ? GE. negat.

DE. Ipsum esse opinor, de quo agebam. sequimini.

PH. Neque eius patrem se scire qui fuerit ? GE. negat.

PH. Nec Stilphonem ipsum scire qui fuerit ? GE. negat.

PH. Quia egens relicta est misera, ignoratur parens :

Negligitur ipsa : vide : AVARITIA QUID FACIT !

GE. Si herum insimulabis avaritiae, male audies.

DE. O audaciam ! etiam me ultro accusatum advenit ?

PH. Nam iam adolescenti nihil est quod succenseam,

Si illum minus norat : quippe homo iam grandior,

Pauper, cui opera vita erat, ruri fere

Se continebat : ibi agrum de nostro patre

Colendum habebat : saepe interea mihi senex

Narrabat se hunc negligere cognatum suum :

At quem virum ! quem ego viderim in vita optumum.

GE. Videas te atque illum, ut narras. PH. in malam crucem :

Nam ni ita eum existimassen, numquam tam graveis

Ob hanc inimicitias caperem in nostram familiam,

Quam is aspernatur nunc tam illiberaliter.

GE. Pergin' hero absenti male loqui, impurissime ?

[409]

PH. Dignum aurem hoc illo est. GE. ain' tandem, Carcer ? DE. Geta.

GE. Bonorum extortor, legum contortor. DE. Geta.

PH. Responde. GE. quis homo est ? ehem. DE. tate. GE. absenti tibi

Te indignes, seque dignas contumelias

Numquam cessavit dicere hodie. DE. ohe desine.

Adolescens, primum abs te hoc bona venia peto,

Si tibi placere potis est, mihi ut respondeas :

Quem amicum tuum ais fuisse istum ? explana mihi.

Et qui cognatum me sibi esse diceret ?

PH. Proinde expiscare, quasi non nosses. DE. nossem ? PH. ita.

DE. Ego me nego : tu qui ais, redige in memoriam.

PH. Eho, tu sobrinum tuum non noras ? DE. enicas :

Dic nomen. PH. nomen ? maxume. DE. qui nunc taces ?

PH. Perij hercle ! nomen perdidi. DE. hem, quid ais ? PH. Geta,

Si meministi quod olim dictum est, subijce hem !

Non dico : quasi non noris, temptatum advenis.

DE. Egone autem tempto ? GE. Stilpho. PH. atque adeo quid mea ?

Stilpho est. DE. quem dixti ? PH. Stilphonem, inquam, noveras ?

[410]

DE. Neque ego illum noram : neque mihi cognatus fuit

Quisquam isthoc nomine. PH. itane ? non te horum pudet ?

At si talentâm rem reliquisset decem.

DE. DI tibi male faciant. PH. primus esses, mermoriter

Progeniem vostram usque ab avo atque atavo proferens.

DE. Ita ut dicis. ego tam si adenissem, qui mihi

Cognata ea esset, dicerem ; ibidem tu face.

Cedo, qui est cognata ? GE. hen, noster recte : heus tu, cave.

PH. Dilucide expedini, quibus me oportuit

Iudicibus. tum si id falsum fuerat, Filius

Cur non refellit ? DE. filium narras mihi ?

Cuius de stultitia dici, ut dignum est, non potest.

PH. At tu qui sapiens es, Magistratus ad,

Iudicium de eadem causa iterum ut reddant tibi :

Quandoquidem solus regnas, et soli licet

Hic de eadem causa bis iudicium adipiscier.

DE. Etsi mihi facta iniuria est, verumtamen

Potius quam lites secter, aut quam te audiam :

Itidem ut cognata si sit, id quod lex iubet

Dotem dare, abduce hanc ; minas quinque accipe.

[411]

PH. Ha ha he, homo suavis. DE. quid est ? num iniquum postulo ?

An ne hoc quidem adipiscar ego, quod ius publicum est ?

PH. Itane tandem, quaeso ? item, ut mereticem, ubi abusu sis,

Merceem dare lex iubet ei, atque amittere ? an,

Ut ne quid turpe civis in se admitteret

Propter egestame, proximo iussa est dari,

Ut cm uno aetatem degeret ? quod tu vetas.

DE. Ita, proximo quidem : at nos unde ? aute quamobrem ? PH. obe,

Actum, aiunt, ne agas. DE. non agam ? imohaud desinam.

Donec prefecero hoc. PH. ineptis. DE. sine modo.

PH. Postremo tecum nihil rei nobis, Demipho est :

Tuus est damnatus gnatus, non tu : nam tua

Praeterierat iam ad ducendum aetas. DE. omnia haec

Illum putato, quae ego nunc dico, dicere :

Aut quidem cum uxore hac, ipsum prohibebo domo.

GE. Iratus est. PH. tute idem melius feceris.

DE. Itane es paratus facere me advorsum omnia,

[412]

Infelix ? PH. metuit hic nos, tametsi sedulo

Dißimulat. GE. bene habent tibi principia. PH. quin, quod est

Ferendum, feras ? tuis dignum factis feceris,

Ut amici inter nos simus. DE. egone tuam expetam

Amicitiam ? aut te visum, aut auditum velim ?

PH. Si concordabis cum illa, habebis quae tuam

Senectatem oblectet : respice atatem tuam.

DE. Te oblectet : tibi habe. PH. minue vero iram. DE. hoc age :

Satis iam verborum est. nisi tu properas mulierens

Abducere, ego illa eijciam. dixi, Phormio.

PH. Si tu illam adtigeris secus, quam dignum est liberam,

Dicam tibi impingam grandem. dixi, Demipho.

Si quid opus fuerit, beus, domo me. GE. intelligo.

ACTUS II. SCENA IV.

DEMIPHO, GETA, HEGIO, CRATINVS, CRITO:

Quanta me cura et sollicitudine afficit

Gnatus, qui me et se hisce inpedivit nuptiis!

[413]

Neque mihi in conspectum prodit, ut saltem sciam

Quid de hac re dicat quidve sit sententiae

Abi tu, vise redieritne iam an nondum, domum

GE. Eo.DE.videtis quo in loco res haec siet

Quid ago? dic, Hegio. HE. ego Cratinum censeo,

Si tibi videtur. DE. dic, Cratine. CRA. mene vis?

DE. Te. CRA. ego quae in rem tuam sint ea velim facias. mihi

Sic hoc videtur: quod te absente hic filius

Egit, restitui in integrum, aequum est et bonum,

Et id impetrabis. dixi. DE. dic nunc, Hegio.

HE. Ego sedulo hunc dixisse credo; verum ita est,

QUOT HOMINES tot sententiae: suus cuique mos.

Mihi non videtur quod sit factum legibus

Rescindi posse; et turpe inceptu est. DE. dic, Crit

CRI. Ego amplius deliberandum censeo:

Res magna est. CRA. numquid nos vis? DE. fecistis probe:

[414]

Incertior sum multo quam dudum. GE. Negant

Redisse. DE. frater est exspectandus mihi

Is quod mihi dederit de hac re consilium, id sequar.

Percontatum ibo ad portum, quoad se recipiat.

GE. At ego Antiphonem quaeram, ut quae acta hic sint, sciat.

Sed eccum ipsum video in tempore huc se recipere.

ACTVS III

ANTIPHO GETA

AN. Enimvero, Antipho, multimodis cum istoc animo es vituperandus

Itane te hinc abesse, et vitam tuam tutandam aliis dedisse!

Alios tuam rem credidisti mage quam tete, animadversuros?

Nam, ut ut erant alia, illi certe quae nunc tibi domi est, consuleres,

Ne quid propter tuam fidem decepta pateretur mali :

Cujus nunc miserae spes opesque sunt in te uno omnes sitae.

GE. Equidem, here, nos iamdudum hic te absentem incusamus, qui abieris.

AN. Te ipsum quaerebam. GE. sed ea causa nihilo magis defecimus.

AN. Loquere obsecro, quonam in loco sunt res et fortunae meae?

Numquid patri subolet? GE. nil etiam. AN.

[415]

ecquid spei porrost? GE.nescio. AN. ah.

GE. Nisi Phaedria haud cessavit pro te eniti. AN. nil fecit novi.

GE. Tum Phormio itidem in hac re, ut in aliis, strenuum hominem praebuit.

AN. Quid is fecit? GE. confutavit verbis admodum iratum patrem.

AN. Eu Phormio. GE. ego quod potui, porro. AN. mi Geta, omnis vos amo.

GE. Sic habent principia sese ut dico: adhuc tranquilla res est,

Mansurusque patruum pater est dum huc adveniat. AN. quid eum? GE. Ut aiebat,

De ejus consilio sese velle facere quod ad hanc rem adtinet.

AN. Quantus metus est mihi venire huc salvom nunc patruom, Geta :

Nam per eius unam, ut audio, aut vivam aut moriar, sententiam.

GE. Phaedria tibi adest. AN. ubinam? GE. eccum a sua palaestra exit foras.

ACTUS III. SCENA II.

PHAEDRIA, DORIO, ANTIPHO, GETA

PH. Dorio, audi, obsecro . . DO. non audio. PH. parumper . . DO. quin omitte me.

[416]

PH. Audi quod dicam. DO. at enim taedet iam audire eadem miliens.

PH. At nunc dicam quod lubenter audias. DO. loquere, audio.

PH. Non queo te exorare ut maneas triduom hoc? quo nunc abis?

DO. Mirabar si tu mihi quicquam adferres novi.

AN. Ei, metuo lenonem nequid suo suat capiti. GE. idem ego vereor.

PH. Non mihi credis? DO. hariolare. PH. sin fidem do? DO. Fabulae.

PH. Foeneratum istuc beneficium pulchre tibi dices. DO. Log.

PH. Crede mi, gaudebis facto: verum hercle hoc est. DO. Somnium.

PH. Experire, non est longum. DO. CANTILENAM EANDEM CANIS

PH. Tu mihi cognatus, tu parens, tu amicus, tu... DO. garri modo.

PH. Adeon ingenio esse duro te atque inexorabili

Ut neque misericordia neque precibus molliri queas ?

DO. Adeone te esse incogitantem atque inpudentem, Phaedria,

Ut phaleratis dictis ducas me, et meam ductes gratiis ? :

AN. Miseritum est. PH. ei, veris vincor! GE. quam uterque est similis sui!

PH. Neque Antipho alia quom occupatus esset sollicitudine,

[417]

Tum hoc esse mihi obiectum malum ? AN. Ah, quid istuc est autem, Phaedria?

PH. O fortunatissime Antipho. AN. egone? PH. cui quod amas domi est.

Nec cum huius modi umquam usus venit ut conflictares malo.

AN. Mihin domi est? immo, id quod aiunt, AURIBUS TENEO LUPUM;

Nam neque quomodo a me amittam invenio, neque uti retineam scio.

DO. Ipsum istuc mihi in hoc est. AN. eia ne parum leno sies :

Numquid hic confecit? PH. hicine? quod homo inhumanissimus,

Pamphilam meam vendidit. AN. quid? vendidit? GE. ain? vendidit?

PH. Vendidit. DO. quam indignum facinus, ancillam aere emptam suo!

PH. Nequeo exorare ut me maneat et cum illo ut mutet fidem

Triduum hoc : dum id quod est promissum ab amicis argentum aufero.

Si non tum dedero, unam praeterea horam ne oppertus sies.

DO. Obtundis. AN. haud longum id quod orat: Dorio, exoret sine.

Idem hoc tibi, quod bene promeritus fueris, conduplicaverit.

DO. Verba istaec sunt. AN. Pamphilamne hac urbe privari sines?

Tum praeterea horunc amorem distrahi poterin pati?

DO. Neque ego, neque tu. GE. di tibi omnes id quod es dignus duint.

[418]

DO. Ego te compluris advorsum ingenium meum mensis tuli

Pollicitantem, flentem et nil ferentem : nunc contra omnia haec

Repperi qui det neque lacrumet: da locum melioribus.

AN. Certe hercle, ego si satis commemini, tibi quidem est olim dies,

Quam ad dares huic, praestituta. PH. factum. DO. num ego istuc nego?

AN. Iam ea praeteriit? DO. non, verum haec ei antecessit. AN. Non pudet

Vanitatis ? DO. minime, dum ob rem. GE. sterquilinium! PH. Dorio,

Itane tandem facere oportet? DO. sic sum: si placeo, utere.

AN. Sicinne hunc decipis? DO. immo enimvero, Antipho, hic me decipit:

Nam hic me huiusmodi sciebat esse, ego hunc esse aliter credidi:

Iste me fefellit : ego isti nihilo sum aliter ac fui.

Sed utut hac sunt, tamen hoc faciam: cras mane argentum mihi

Miles dare se dixit: si mi prior tu attuleris, Phaedria,

Mea lege utar, ut potior sit qui prior ad dandumst. vale.

[419]

ACTUS III. SCENA III.

PHAEDRIA, ANTIPHO, GETA

Quid faciam? unde ego nunc tam subito huic argentum inveniam miser,

Cui minus nihilo est? quod, si hic si potuisset nunc exorarier

Triduom hoc, promissum fuerat. AN. itane hunc patiemur, Geta,

Fieri miserum, qui me dudum, ut dixti, adiuerit comiter?

Quin, quom opus est, beneficium rursum ei experiamur reddere?

GE. Scio equidem hoc esse aequom. AN. age ergo, solus servare hunc potes.

GE. Quid faciam? AN. invenias argentum. GE. cupio; sed id unde edoce.

AN. Pater adest hic. GE. scio; sed quid tum? AN. ah dictum sapienti sat est.

GE. Itane? AN. ita. GE. sane hercle pulchre suades: etiam tu hinc abis?

Non triumpho, ex nuptiis tuis si nil nanciscor mali,

Ni etiamnunc me hujus causa quaerere in malo iubeas crucem?

AN. Verum hic dicit. PH. quid? ego vobis, Geta, alienus sum? GE.haud puto.

[420]

Sed parumne est quod omnibus nunc nobis succenset senex,

Ni infligemus etiam, ut nullus locus relinquatur preci?

PH. Alius ab oculis meis illam in ignotum hinc abducet locum? hem

Tum igitur, dum licet dumque adsum, loquimini mecum, Antipho :

Contemplamini me. AN. quamobrem ? aut quidnam facturus? Cedo

PH. Quoquo hinc asportabitur terrarum, certum est persequi

Aut perire. GE. Di bene vortant quod agas: pedetentim tamen.

AN. Vide si quid opis potes adferre huic. GE. Si quid ! quid? AN. quare obsecro,

Ne quid plus minusve faxit quod nos post pigeat, Geta.

GE. Quaero : salvos est, ut opinor; verum enim metuo malum.

AN. Noli metuere : una tecum bona, mala, tolerabimus.

GE. Quantum opus est tibi argenti ? loquere. PH. solae triginta minae.

GE. Triginta? Hui, percara est, Phaedria. PH. istaec vero vilis est.

GE. Age age, inventas reddam. PH. o lepidum caput !

GE. Aufer te hinc. PH.iam opust. GE. iam feres:

[421]

Sed opus est mihi Phormionem ad hanc rem adiutorem dari

PH. Praesto est : audacissime oneris quidvis impone, et feret;

SOLUS EST homo amico amicus. GE. eamus ergo ad eum ocius.

AN. Numquid est quod opera mea vobis opus sit? GE. nihil; verum abi domum

Et illam miseram, quam ego nunc intus scio esse exanimatam metu,

Consolare. cessas? AN. nihil est, aeque quod faciam lubens.

PH. Qua via istuc facies? GE. dicam in itinere: modo te hinc amove.

ACTVS IV, SCENA I

DEMIPHO CHREMES

DE. Quid? qua profectus causa hinc es Lemnum, Chremes ?

Adduxtine tecum filiam? CH. non. DE. quid ita non?

CH. Postquam videt me ejus mater esse hic diutius,

Simul autem non manebat aetas virginis

Meam negligentiam : ipsam cum omni familia

Ad me profectam esse aiebant. DE. Quid illi tam diu

Quaeso igitur commorabare, ubi id audiveras?

CH. Pol me detinuit morbus. DE. unde? aut qui? CH. rogas?

[422]

SENECTUS IPSA est morbus ; sed venisse eas

Salvas audivi ex nauta, qui illas vexerat.

DE. Quid gnato optigerit me absente audistin, Chreme?

CH. Quod quidem me factum consili incertum facit.

Nam hanc condicionem si cui tulero extrario,

Quo pacto, aut unde mihi sit, dicendum ordine est.

Te mihi fidelem esse aeque atque egomet sum mihi

Scibam : ille, si me alienus adfinem volet,

Tacebit, dum intercedet familiaritas :

Sin spreverit me, plus quam opus est scito sciet.

Vereorque ne uxor aliqua hoc resciscat mea

Quod si fit, ut me excutiam, atque egregiar domo

Id restat ; nam ego meorum solus sum eus.

DE. Scio ita esse : et istaec mihi es sollicitudini est :

Neque adeo defetiscar umquam experirier

Donec tibi id quod pollicitus sum effecero.

ACTVS IV, SCENA II

GETA

GE. Ego hominem callidiorem vidi neminem,

Quam Phormionem, venio ad hominem ut dicerem

[423]

Argentum opus esse, et id quo pacto fieret.

Vixdum dimidium dixeram, intellexerat:

Gaudebat, me laudabat, quaerebat senem :

Dis gratias agebat, tempus sibi dari,

Ubi Phaedriae se ostenderet nihilo minus

Amicum esse quam Antiphoni, hominem ad forum

Iussi opperiri: eo me esse adducturum senem.

Sed eccum ipsum; quis est ulterior? attat Phaedria

Pater venit ; sed quid pertimui autem ? bellua !

An quia, quos fallam, pro uno duo sunt mihi dati?

Commodius esse opinor duplici spe utier.

Petam hinc, unde a primo institui: is si dat, sat est :

Si ab eo nil fiet, tum hunc adoriar hospitem.

ACTVS IV, SCENA II

ANTIPHO, GETA, CHREMES, DEMIPHO

AN. Exspecto quam mox recipiat sese Geta.

Sed patruum video cum patre adstantem : ei mihi,

Quam timeo, adventus huius quo impellat patrem. :

GE. Adibo hosce: o noster Chremes ! CH. salve, Geta.

GE. Venire salvum volup est. CH. credo. GE. quid agitur ?

[424]

Multa advenienti, ut fit, nova hic compluria.

GE. Ita. de Antiphone audistin quae facta? CH. omnia.

GE. Tun’ dixeras huic? et facinus indignum, Chreme,

Sic circumiri! CH. id cum hoc agebam commodum.

GE. Nam hercle ego quoque id quidem agitans mecum sedulo,

Inveni, opinor, remedium huic rei. CH. quid, Geta?

DE. Quod remedium? GE. ut abii abs te, fit forte obviam

Mihi Phormio. CH. qui Phormio? DE. is qui istanc: CH. scio.

GE. Visum est mihi, ut eius temptarem sententiam.

Prendo hominem solum: quor non, inquam, Phormio,

Vides, inter vos sic haec potius cum bona

Ut componantur gratia, quam cum mala?

Erus liberalis est, et fugitans litium:

Nam ceteri quidem hercle amici omnes modo

Uno ore auctores fuere, ut praecipitem hunc daret.

AN. Quid hic coeptat ? aut quo evadet hodie? GE. an legibus

Daturum poenas dices, si illam eiecerit?

Iam id exploratum est: eia sudabis satis,

Si cum illo inceptas homine: ea eloquentia est.

Verum, pone esse victum eum : at tandem tamen

Non capitis ejus res agitur sed pecuniae."

Postquam hominem his verbis sentio mollirier,

[425]

"Soli sumus nunc hic" inquam ; "eho dic, quid velis dari

Tibi in manum, ut erus his desistat litibus,

Haec hinc facessat, tu molestus ne sies.

AN. Satin’ illi di sunt propitii? GE. "nam sat scio,

Si tu aliquam partem aequi bonique dixeris,

Ut est ille bonus vir, tria non commutabitis

Verba hodie inter vos." DE. quis te istaec iussit loqui?

CH. Immo non potuit melius pervenirier

Eo quo nos volumus. AN. occidi. DE. perge eloqui.

GE. A primo homo insanibat. CH. Cedo, quid postulat?

GE. Quid? nimium; quantum libuit. CH. dic. GE. si quis daret

Talentum magnum. DE. immo malum hercle: ut nil pudet!

GE. quod dixi adeo ei: "quaeso, quid si filiam

Suam unicam locaret? parvi retulit

Non suscepisse, inventa est quae dotem petat."

Ut ad pauca redeam, ac mittam illius ineptias,

Haec denique eius fuit postrema oratio:

"Ego" inquit " iam a principio amici filiam,

Ita ut aequom fuerat, volui uxorem ducere;

[426]

Nam mihi veniebat in mentem ejus incommodum,

In servitutem pauperem ad ditem dari.

Sed mi opus erat, ut aperte tibi nunc fabuler,

Aliquantulum quae adferret qui dissolverem

Quae debeo: et etiamnunc si volt Demipho

Dare, quantum ab hac accipio quae sponsa est mihi,

Nullam mihi malim quam istanc uxorem dari."

AN. Utrum stultitia facere ego hunc, an malitia

Dicam : scientem an inprudentem, incertus sum.

DE. Quid si animam debet? GE. "ager oppositust pignori

Ob decem minas" inquit. DE. age age, iam ducat: dabo.

GE. "Aediculae item sunt ob decem alias." DE. Oie hui !

Nimium est. CH. ne clama: petito hasce a me decem.

GE. "Uxori emunda ancillula est; tum pluscula

Supellectile opus est : opus est sumptu ad nuptias:

His rebus sane pone " inquit "decem minas."

DE. Sexcentas proinde scribito iam mihi dicas:

Nihil do : inpuratus ne ille ut etiam inrideat?

CH. Quaeso, ego dabo, quiesce: tu modo, filius

Fac ut illam ducat, nos quam volumus. AN. ei mihi

Geta, occidisti me tuis fallaciis.

[427]

CH. Mea causa ejicitur: me hoc est aequom amittere.

GE. "Quantum potes, me certiorem" inquit "face :

Si illam dant, hanc ut mittam, ne incertus siem :

Nam illi mihi dotem iam constituerunt dare."

CH. Jam accipiat: illis repudium renuntiet,

Hanc ducat. DE. quae quidem illi res vortat male.

CH. Opportune adeo nunc argentum mecum adtuli,

Fructum, quem Lemni uxoris reddunt praedia :

Id sumam; uxori tibi opus esse, dixero.

ACTUS IV. SCENA IV

ANTIPHO GETA

AN. Geta ! GE. hem. AN. quid egisti? GE. emunxi argento senes.

AN. Satin’ est id? GE. nescio hercle: tantum iussus sum.

AN. Eho ! verbero ! aliud mihi respondes ac rogo?

GE. Quid ergo narras? AN. quid ego narrem? opera tua

Ad restim mihi quidem res redit planissume.

Ut te quidem omnes di deaeque, superi, inferi--

Malis exemplis perdant; hem si quid velis,

[428]

Huic mandes, quod quidem recte curatum velis.

Quid minus utibile fuit, quam hoc ulcus tangere

Aut nominare uxorem? Iniecta est spes patri,

Posse illam extrudi : cedo nunc porro, Phormio

Dotem si accipiet, uxor ducenda est domum:

Quid fiet? GE. non enim ducet. AN. novi. ceterum

Quum argentum repetent, nostra causa scilicet

In nervom potius ibit. GE. nil est, Antipho,

Quin male narrando possit depravarier:

Tu id quod bonist excerpis, dicis quod mali est.

Audi nunc contra : jam si argentum acceperit,

Ducenda est uxor, ut ais : concedo tibi.

Spatium quidem tandem apparandis nuptiis,

Vocandi sacrificandi, dabitur paululum.

Interea amici quod polliciti sunt dabunt.

Id istis reddet. AN. quamobrem? aut quid dicet? GE. rogas?

"Quot res postilla monstra evenerunt mihi !

Introiit in aedeis ater alienus canis;

Anguis per impluvium decidit de tegulis;

Gallina cecinit; interdixit hariolus;

[429]

Aruspex vetuit ante brumam aliquid novi

Negotii incipere ;" quae causast iustissima

Haec fient. AN. ut modo fiant! GE. fient: me vide.

Pater exit: abi, dic esse argentum Phaedriae.

ACTUS IV. SCENA V

DEMIPHO, GETA, CHREMES

Quietus esto, inquam: ego curabo, ne quid verborum duit :

Hoc temere numquam amittam ego a me, quin mihi testis adhibeam.

Cui dem, et quamobrem dem, commemorabo. GE. ut cautust ubi nihil opus est!

CH. Atque ita opus facto est : at matura, dum libido eadem haec manet;

Nam si altera illa magis instabit, forsitan nos rejiciat.

GE. Rem ipsam putasti. DE. duc me ad eum ergo. GE. non moror. CH. ubi hoc egeris,

Transito ad uxorem meam, ut conveniat hanc prius quam hinc abeat

Dicat, eam dare nos Phormioni nuptum, ne suscenseat ;

Et magis esse illum idoneum, qui ipsi sit familiarior ;

Nos nostro officio nihil digressos : quantum is voluerit,

Datum esse dotis. DE. quid tua, malum, id refert? CH. magni, Demipho.

[430]

Non sat, tuum te officium fecisse, si non id fama approbat:

Volo ipsius quoque voluntate haec fieri, ne se ejectum praedicet.

DE. Idem ego istuc facere possum. CH. mulier mulieri mage convenit.

DE. Rogabo. CH. ubi illas nunc ego reperire possim, cogito.

ACTUS V. SCENA I

SOPHRONA, CHREMES

Quid agam? quem mi amicum inveniam misera? Aut cui consilia haec referam?

Aut unde mihi auxilium petam?

Nam vereor, era ne ob meum suasum indigne iniuria adficiatur:

Ita patrem adulescentis facta haec tolerare audio violenter.

CH. Nam quae haec anus est exanimata a fratre quae egressa est meo?

SO. Quod ut facerem egestas me inpulit : quum scirem infirmas nuptias

Hasce esse, ut id consulerem, interea vita ut in tuto foret.

CH. Certe edepol, nisi me animus fallit aut parum prospiciunt oculi

Meae nutricem gnatae video. SO. neque ille investigatur, CH. quid agam?

SO. Qui est eius pater. CH. adeo, an maneo dum ea quae loquitur magis cognosco?

[431]

SO. Quod si eum nunc reperire possim, nihil est quod verear. CH. ea est ipsa:

Conloquar. SO. quis hic loquitur? CH. Sophrona. SO. et meum nomen nominat?

CH. Respice ad me. SO. di obsecro vos, estne hic Stilpho? CH. Non. SO. negas?

CH. Concede hinc a foribus paululum istorsum sodes, Sophrona.

Ne me istoc posthac nomine appellassis. SO. quid? non obsecro es

Quem semper te esse dictitasti? CH. st. SO. quid has metuis fores?

CH. Conclusam hic habeo uxorem saevam : verum istoc de nomine,

Eo perperam olim dixi ne vos forte inprudentes foris

Effuttiretis : atque id porro aliqua uxor mea rescisceret.

SO. Istoc pol nos te hic invenire miserae numquam potuimus.

CH. Eho dic mihi quid rei tibi est cum familia hac unde exis?

Ubi illae sunt? SO. miseram me! CH. hem quid est? vivuntne? SO. Vivit gnata :

Matrem ipsam ex aegritudine hac miseram mors consecuta est.

CH. Male factum ! SO. ego autem, quae essem anus deserta egens ignota,

Ut potui, nuptum virginem locavi huic adulescenti,

[432]

Harum qui est dominus aedium. CH. Antiphonine ? SO. hem illi ipsi.

CH. Quid? duasne is uxores habet? SO. au obsecro, unam ille quidem hanc solam.

CH. Quid illam alteram quae dicitur cognata? SO. haec ergo est ! CH. quid ais?

SO. Composito factum est, quomodo hanc amans habere posset

Sine dote. CH. di vostram fidem, quam saepe forte temere

Eveniunt, quae non audeas optare! offendi adveniens

Qui cum volebam et ut volebam collocatam filiam :

Quod nos ambo opere maxumo dabamus operam ut fieret,

Sine nostra cura, maxuma sua cura, haec sola fecit.

SO. Nunc quid opus facto sit, vide: pater adolescentis venit

Eumque animo iniquo hoc oppido ferre aiunt. CH. nil periclist.

Sed per deos atque homines meam esse hanc cave resciscat quisquam.

SO. Nemo ex me scibit. CH. sequere me: intus cetera audies.

ACTUS V. SCENA II

DEMIPHO, GETA

DE. Nostrapte culpa facimus, ut malos expediat esse,

Dum nimium dici nos bonos studemus et benignos.

Ita fugias NE PRAETER CASAM, quod aiunt. nonne id sat erat,

Accipere ab illo iniuriam? etiam argentum est ultro obiectum,

Ut sit qui vivat dum aliud aliquid flagiti conficiat.

GE. Planissume. DE. HIS NUNC PRAEMIUM EST qui recta prava faciunt.

GE. Verissume. DE. ut stultissime quidem illi rem gesserimus.

GE. Modo ut hoc consilio possiet discedi, ut istam ducat.

DE. Etiamne id dubium est? GE. haud scio hercle, ut homo est, an mutet animum.

DE. Hem ! mutet autem? GE. nescio; verum, si forte, dico.

DE. Ita faciam, ut frater censuit, ut uxorem eius huc adducam :

Cum ista ut loquatur. tu, Geta abi prae : nuntia hanc venturam.--

GE. Argentum inventum est Phaedriae; de iurgio siletur;

Provisum est ne in praesentia haec hinc abeat: quid nunc porro?

Quid fiet? in eodem luto haesitas; vorsuram solves,

Geta : praesens quod fuerat malum, in diem abiit: plagae crescunt,

Nisi prospicis : nunc hinc domum ibo, ac Phanium edocebo

Ne quid vereatur Phormionem aut eius orationem.

[434]

ACTUS V. SCENA III

DEMIPHO, NAUSISTRATA, CHREMES

DE. Agedum, ut soles, Nausistrata, fac illa ut placetur nobis,

Ut sua voluntate, id quod est faciundum, faciat. NA.faciam.

DE. Pariter nunc opera me adiuves, ac re dudum opitulata es.

NA.Factum volo : at pol minus queo viri culpa quam me dignum est.

DE. Quid autem? NA.quia pol mei patris bene parta indiligenter

Tutatur; nam ex is praediis talenta argenti bina

Statim capiebat : hem, vir viro quid praestat! DE. Binan’ quaeso ?

NA.Ac rebus vilioribus multo, tamen duo talenta. DE. Hui !

NA.Quid haec videntur? DE. scilicet. NA.virum me natam vellem:

Ego ostenderem, DE. certo scio. NA.quo pacto ? DE. parce sodes,

Ut possis cum illa : ne te adulescens mulier defatiget.

NA.Faciam, ut iubes : sed meum virum abs te exire video. CH. Hem Demipho,

[435]

Jam illi datum est argentum? DE. curavi ilico. CH. nollem datum.

Ei ! video uxorem: pene plus quam sat erat. DE. Cur nolles, Chreme?

CH. Jam recte. DE. quid tu? ecquid locutus cum ista es, quamobrem hanc ducimus?

CH. Transegi. DE. quid ait tandem? CH. abduci non potest. DE. qui non potest?

CH. Quia uterque utrique est cordi. DE. quid istuc nostra? CH.magni : praeter haec

Cognatam comperi esse nobis. DE. quid? deliras. CH. sic erit :

Non temere dico: redi mecum in memoriam. DE. Satin’ sanus es?

NA.Au obsecro cave, ne in cognatam pecces. DE. non est. CH. ne nega:

Patris nomen aliud dictum est: hoc tu errasti. DE. non norat patrem?

CH. Norat. DE. cur aliud dixit? CH. numquamne hodie concedes mihi

Neque intelleges? DE. si tu nihil narras? CH. Pergis ? NA.miror quid hoc siet.

[436]

DE. Equidem hercle nescio. CH. Vin’ scire? at ita me servet Iuppiter,

Ut propior illi quam ego sum ac tu nemo est. DE. di vostram fidem !

Eamus ad ipsam una omnes nos ; aut scire aut nescire hoc volo. CH. ah.

DE. Quid est? CH. itane parvam mihi fidem esse apud te? DE. Vin’ me credere?

Vin sati' quaesitum mi istuc esse? age, fiat : quid ? illa filia

Amici nostri? quid futurum est? CH. recte. DE. hanc igitur mittimus?

CH. Quidni? DE. illa maneat? CH. sic. DE. ire igitur tibi licet, Nausistrata.

NA.Sic pol commodius esse in omnis arbitror quam ut coeperas,

Manere hanc; nam perliberalis visast, quum vidi, mihi.

DE. Quid istuc negoti est? CH. iamne operuit ostium. DE. iam. CH. O Iuppiter,

Di nos respiciunt: gnatam inveni nuptam cum tuo filio. DE. Hem !

Quo pacto id potuit? CH. non satis tutus est ad narrandum hic locus.

DE. At tu intro abi. CH. heus ne filii quidem hoc nostri resciscant volo.

[437]

ACTUS V. SCENA IV

ANTIPHO

Laetus sum, utut meae res sese habent, fratri optigisse quod volt.

Quam scitum est ! eius modi parare in animo cupiditates

Quas, quom res advorse sient, paulo mederi possis.

Hic simul argentum reperit, cura sese expedivit.

Ego nullo possum remedio me evolvere ex his turbis

Quin, si hoc coeletur, in metu : sin patebit, in probro sim. Neque me domum nunc reciperem, ni mihi esset spes ostensa

Huiusce habendae ; sed ubinam Getam invenire possim,

Ut rogem quod tempu' conveniundi patri' me capere iubeat?

ACTUS V. SCENA V

PHORMIO, ANTIPHO

PH. Argentum accepi, tradidi lenoni, abduxi mulierem,

Curavi propria ut Phaedria potiretur; nam emissa est manu.

Nunc una mihi res etiam restat quae est conficiunda, otium

Ab senibus ad potandum ut habeam; nam aliquot hos sumam dies.

[438]

AN. Sed Phormio est. quid ais? PH. quid? AN. quidnam nunc facturus est Phaedria?

Quo pacto, satietatem amoris ait se velle absumere?

PH. Vicissim parteis tuas acturus est. AN. quas? PH. ut fugitet patrem.

Te suam rogavit rursum ut ageres, causam ut pro se diceres;

Nam potaturus est apud me : ego me ire senibus Sunium

Dicam ad mercatum, ancillulam emptum quam dudum dixit Geta:

Ne, quum hic non videant me, conficere credant argentum suum.

Sed ostium concrepuit abs te. AN. vide quis egreditur. PH. Geta est.

ACTUS V. SCENA VI

GETA, PHORMIO, ANTIPHO

GE. O Fortuna ! o Fors Fortuna ! quantis commoditatibus,

Quam subito ero meo Antiphoni ope vestra hunc onerastis diem!

AN. Quidnam hic sibi volt? GE. nosque amicos eius exonerastis metu.

Sed ego nunc mihi cesso, qui non umerum hunc onero pallio

Atque hominem propero invenire, ut haec quae contigerint sciat.

AN. Num tu intellegis, hic quid narret? PH. num tu? AN. nihil. PH. tantundem ego.

GE. Ad lenonem hinc ire pergam: ibi nunc sunt.

[439]

AN. heus Geta! GE. Em tibi :

Num mirum aut novum est revocari, cursum quum institeris? AN. Geta.

GE. Pergit hercle : numquam tu odio tuo me vinces. AN. non manes?

GE. Vapula. AN. id quidem tibi iam fiet nisi resistis, verbero !

GE. Familiariorem oportet esse hunc, qui minitatur malum.

Sed isne est quem quaero an non? Ipsus est. PH. congredere actutum. AN. quid est?

GE. Omnium, quantum est qui vivant, homo hominum ornatissime!

Nam sine controvorsia ab dis solus diligere, Antipho.

AN. Ita velim; sed, qui istuc credam ita esse, dici mihi velim.

GE. Satin’ est, si te delibutum gaudio reddo? AN. enicas.

PH. Quin tu hinc pollicitationes aufer : et quod fers, cedo. GE. Oh !

Tu quoque aderas, Phormio? PH. Aderam : sed tu cessas ? GE. accipe, em.

Ut modo argentum tibi dedimus apud forum, recta domum

Sumus profecti; interea mittit erus me ad uxorem tuam.

AN. Quamobrem? GE. omitto proloqui; nam nihil ad hanc rem est, Antipho.

Ubi in gynaeceum ire occipio, puer ad me adcurrit Mida :

[440]

Pone apprehendit pallio, resupinat: resupinat, respicio, rogo

Quamobrem retineat me: ait esse vetitum intro ad eram accedere.

“Sophrona modo fratrem huc" inquit "senis introduxit Chremem”

Eumque nunc esse intus cum illis. hoc ubi ego audivi, ad fores

Suspenso gradu placide ire perrexi, accessi, astiti,

Animam compressi : aurem admovi: ita animum coepi attendere,

Hoc modo sermonem captans. PH. eu Geta! GE. hic pulcherrimum

Facinus audivi: itaque paene hercle exclamavi gaudio.

AN. Quod? GE. quodnam arbitrare? AN. nescio. GE. atqui mirificissimum:

Patruus tuus est pater inventus Phanio uxori tuae. AN. hem !

Quid ais? GE. cum ejus consuevit olim matre in Lemno clanculum.

PH. Somnium : utin’ haec ignoraret suum patrem? GE. aliquid credito,

Phormio, esse causae : sed me censen’ potuisse omnia

Intellegere extra ostium, intus quae inter sese ipsi egerint?

AN. Atque hercle ego quoque illam inaudivi fabulam. GE. immo etiam dabo

Quo magis credas: patruus interea inde huc egreditur foras:

Haud multo post cum patre idem recipit se intro denuo:

Ait uterque tibi potestatem eius habendae dare :

Denique ego missus sum te ut requirerem atque adducerem.

[441]

AN. Quin ergo rape me: quid cessas? GE. fecero. AN. mi Phormio,

Vale. PH. vale, Antipho : bene, ita me di ament, factum: gaudeo.

Tantam fortunam de improviso esse his datum!

Summa eludendi occasio est mihi nunc senes

Et Phaedriae curam adimere argentariam,

Ne cuiquam suorum aequalium supplex siet.

Nam idem hoc argentum, ita ut datum est ingratiis

His datum erit : hoc qui cogam, re ipsa repperi.

Nunc gestus mihi, voltusque est capiundus novus.

Sed hinc concedam in angiportum hoc proximum :

Inde hisce ostendam me, ubi erunt egressi foras.

Quo me adsimularam ire ad mercatum, non eo.

ACTUS V. SCENA VII

DEMIPHO, PHORMIO, CHREMES

DE. Dis magnas merito gratias habeo, atque ago :

Quando evenere haec nobis, frater, prospere.

Quantum potest, nunc conveniundus Phormio est,

Priusquam dilapidat nostras triginta minas

Ut auferamus. PH. Demiphonem, si domi est,

Visam, ut, quod: DE. at nos ad te ibamus, Phormio.

[442]

PH. De eadem hac fortasse causa? DE. ita hercle. PH. Credidi.

Quid ad me ibatis ? DE. Ridiculum, verebamini

Ne non id facerem quod recepissem semel?

Heus, quanta quanta haec mea paupertas est, tamen

Adhuc curavi unum hoc quidem, ut mi esset fides.

CH. Estne ita, ut dixi, liberalis? DE. oppido.

PH. Itaque ad vos venio nuntiatum, Demipho,

Paratum me esse: ubi voltis, uxorem date.

Nam omnis posthabui mihi res, ita uti par fuit,

Postquam tantopere id vos velle animum advorteram.

DE. At hic dehortatus est me ne illam tibi darem.

"Nam qui erit rumor populi" inquit "si id feceris?

Olim quum honeste potuit, tum non est data:

Eam nunc extrudi turpe est." ferme eadem omnia

Quae tute dudum coram me incusaveras.

PH. Satin’ superbe inluditis me. DE. qui? PH. rogas?

Quia ne alteram quidem illam potero ducere;

Nam quo redibo ore ad eam quam contempserim?

CH. "Tum autem Antiphonem video ab sese amittere

[443]

Invitum eam" inque.) DE. tum autem video filium

Invitum sane mulierem ab se amittere.

Sed transi sodes ad forum atque illud mihi

Argentum rursum iube rescribi, Phormio.

PH. Quodne ego discripsi porro illis quibus debui?

DE. Quid igitur fiet? PH. si vis mi uxorem dare

Quam despondisti, ducam; sin est ut velis

Manere illam apud te, dos hic maneat, Demipho.

Nam non est aequom me propter vos decipi,

Quum ego vostri honoris causa repudium alteri

Remiserim, quae dotis tantundem dabat.

DE. I hincin malam rem cum istac magnificentia,

Fugitive? Etiam nunc credis te ignorarier,

Aut tua facta adeo? PH. irritor. DE. tune hanc duceres

Si tibi data esset ? PH. fac periclum. DE. ut filius

Cum illa habitet apud te, hoc vostrum consilium fuit.

PH. Quaeso, quid narras? DE. quin tu mi argentum cedo.

PH. Imo vero uxorem tu cedo. DE. in ius ambula.

In ius ! enimvero si porro esse odiosi pergitis . .

DE. Quid facies? PH. egone? vos me indotatis modo

Patrocinari fortasse arbitrasse arbitramini:

Etiam dotatis soleo. CH. quid id nostra? PH.

[444]

nihil.

Hic quandam noram cujus vir uxorem CH. hem ! DE. quid est?

PH. Lemni habuit aliam, CH. nullus sum. PH. ex qua filiam

Suscepit : et eam clam educat. CH. sepultus sum.

PH. Haec adeo ego illi iam denarrabo. CH. obsecro,

Ne facias. PH. Ho ! tune is eras? DE. ut ludos facit!

CH. Missum te facimus. PH. fabulae! CH. quid vis tibi?

Argentum quod habes condonamus te. PH. audio.

Quid vos, malum, ergo me sic ludificamini

Inepti, vostra puerili sententia?

Nolo, volo; volo nolo rursum; cedo, cape.

Quod dictum indictum est; quod modo erat ratum, id irritum est.

CH. Quo pacto, aut unde hic haec rescivit? DE. nescio;

Nisi, me dixisse memini, certo scio.

CH. Monstri, ita me di ament, simile. PH. inieci scrupulum. DE. Hem !

Hiccine ut a nobis hoc tantum argenti auferat

Tam aperte irridens? emori hercle satius est.

Animo virili praesentique ut sis, para :

Vides tuum peccatum esse elatum foras

Neque iam id celare posse te uxorem tuam:

Nunc quod ipsa ex aliis auditura est, Chreme,

Id nosmet indicare placabilius est.

Tum hunc impuratum poterimus nostro modo

Ulcisci. PH. attat nisi mi prospicio, haereo.

[445]

Hi gladiatorio animo ad me adfectant viam.

CH. At vereor ut placari possit. DE. bono animo es.

Ego redigam vos in gratiam, hoc fretus, Chreme,

Quum e medio excessit unde haec suscepta est tibi.

PH. Itane agitis mecum? satis astute adgredimini.

Non hercle ex re istius me instigasti, Demipho.

Ain tu? ubi peregre tibi quod lubitum fuit feceris

Neque huius sis veritus foeminae primariae

Quin novo modo ei faceres contumelias :

Venias nunc precibus lautum peccatum tuum?

Hisce ego illam dictis ita tibi incensam dabo

Ut ne restinguas lacrumis si exstillaveris.

DE. Malum, quod isti di deaeque omnes duint!

Tantane adfectum quemquam esse hominem audacia!

Nonne hoc publicitus scelus hinc deportarier

In solas terras! CH. in id redactus sum loci

Ut quid agam cum illo nesciam prorsum. DE. ego scio.

In ius eamus. PH. in ius? huc, siquid lubet.

CH. Adsequere ac retine, dum ego huc servos evoco.

DE. Etenim solus nequeo: accurre huc. PH. una iniuria est.

[446]

Tecum. DE. lege agito ergo. PH. Altera est tecum, Chreme.

CH. Rape hunc. PH. itane agitis? enimvero voce est opus.

Nausistrata, exi! CH. os opprime DE. impurum vide

Quantum valet ! PH. Nausistrata! inquam. DE. non taces?

PH. Taceam? DE. nisi sequitur, pugnos in ventrem ingere.

PH. Vel oculum exclude: est ubi vos ulciscar probe.

ACTUS V. SCENA VIII

NAUSISTRATA, CHREMES, PHORMIO, DEMIPHO.

NA.Qui nominat me? CH. Hem ! NA. quid istuc turba est, obsecro,

Mi vir? PH. hem quid nunc obticuisti? NA.quis hic homo est?

Non mihi respondes? PH. hiccine ut tibi respondeat ?

Qui hercle ubi sit, nescit? CH. cave isti quidquam credas.

PH. Abi : tange: si non totus friget, me enica.

CH. Nihil est. NA.quid ergo? quid istic narrat? PH. iam scies.

Ausculta. CH. Pergin’ credere? NA.quid ego obsecro

[447]

Huic credam, qui nihil dixit? PH. delirat miser

Timore. NA.non pol temere est quod tu tam times.

CH. Egon’ timeo? PH. recte sane: quando nihil times.

Et hoc nihil est quod ego dico : tu narra. DE. Scelus,

Tibi narret ! PH. ohe tu, factum est abs te sedulo

Pro fratre. NA.mi vir, non mihi narras. CH. at . . NA.quid "at"?

CH. Non opus est dicto. PH. tibi quidem; at scito huic opus est.

In Lemno DE. hem quid ais? CH. non taces? PH. clam te CH. ei mihi!

PH. Uxorem duxit. NA.mi homo, di melius duint !

PH. Sic factum est. NA.Perii misera! PH. Et inde filiam

Suscepit iam unam, dum tu dormis. CH. quid agimus?

NA.Pro di immortales ! facinus indignum et malum!

PH. Hoc actum est. NA.an quicquam hodie est factum indignius?

Qui mihi, ubi ad uxores ventum est, tum fiunt senes!

Demipho, te appello: nam cum hoc ipso distaedet loqui:

Haecin erant itiones crebrae, et mansiones diutinae

Lemni? haecin erat ea quae nostros fructus minuebat vilitas?

DE. Ego, Nausistrata, esse in hac re culpam meritam non nego;

[448]

Sed eam, quin sit ignoscenda. PH. verba fiunt mortuo.

DE. Nam neque negligentia tua neque odio id fecit tuo.

Vinolentus, fere abhinc annos quindecim mulierculam

Eam compressit unde haec nata est; neque postilla unquam adtigit.

Ea mortem obiit : e medio abiit qui fuit in re hac scrupulus.

Quamobrem te oro, ut alia tua facta sunt, aequo animo hoc feras.

NA.Quid ego aequo animo? cupio misera in hac re iam defungier;

Sed quid sperem? aetate porro minu' peccaturum putem?

Iam tum erat senex, senectus si verecundos facit.

An mea forma atque aetas nunc magis expetenda est, Demipho?

Quid mihi nunc adfers quamobrem exspectem aut sperem porro non fore?

PH. Exsequias Chremeti quibus est commodum, ire jam tempus est.

Sic dabo: age age nunc, Phormionem qui volet lacessito:

"Faxo tali eum mactatum atque hic est infortunio."

Redeat sane in gratiam : iam supplici satis est mihi :

[449]

Habet haec, ei quod, dum vivat usque ad aurem obganniat.

NA.An meo merito, credo. quid ego nunc commemorem, Demipho,

Singulatim, qualis ego in hunc fuerim? DE. novi aeque omnia

Tecum. NA.meriton’ hoc meo videtur factum? DE. minime gentium.

Verum quando iam accusando fieri infectum non potest,

Ignosce orat, confitetur, purgat: quid vis amplius?

PH. Enimvero prius quam haec dat veniam, mihi prospiciam et Phaedriae.

Heus Nausistrata, prius quam huic respondes temere, audi. NA.quid est?

PH. Ego minas triginta per fallaciam ab illoc abstuli:

Eas dedi tuo gnato: is pro sua amica lenoni dedit.

CH. Hem, quid ais? NA.adeon’ hoc indignum tibi videtur, filius

Homo adulescens, si habet unam amicam, tu uxores duas?

Nihil pudere! quo ore illum obiurgabis ? responde mihi.

DE. Faciet ut voles. NA.imo ut meam iam scias sententiam,

Neque ego ignosco neque promitto quicquam : neque respondeo

Priusquam gnatum videro: eius iudicio permitto omnia :

Quod is iubebit faciam. PH. mulier sapiens es, Nausistrata.

[450]

NA.Satin’ id est tibi ? PH. immo vero pulchre discedo, et probe

Et praeter spem. NA.tu tuum nomen dic quod est. PH. mihin?

Phormio, vestrae familiae hercle amicus et tuo summus Phaedriae.

NA.Phormio, at ego ecastor posthac tibi quod potero, et quae voles

Faciamque et dicam. PH. benigne dicis. NA.pol meritum est tuum.

PH. Vin’ primum hodie facere quod ego gaudeam, Nausistrata,

Et quod tuo viro oculi doleant? NA.cupio. PH. me ad cenam voca.

NA.Pol vero voco. DE. eamus intro hinc, CH..fiat : sed ubi est Phaedria

Judex noster? PH. iam hic faxo aderit. Vos valete et plaudite!

CALLIOPIUS RECENSUI

(Texte saisi par Claude Bourqui et David Chataignier à partir de l'exemplaire conservé à la Bibliothèque nationale de France sous la cote YC-4949, reproduit sous le microfilm M-2110)

---

Sommaire | Index | Accès rédacteurs