Content-Type: text/html; charset=UTF-8

Texte latin de l'Amphitruo de Marolles

On trouvera ci-dessous le texte latin de l'Aulularia de Plaute qui figurait en vis-à-vis du texte français de l'Aululaire de Marolles.

---

ARGUMENTUM

In faciem vorsus Amphitruonis Iuppiter,

Dum bellum gereret cum Telebois hostibus,

Alcmenam uxorem cepit usurariam.

Mercurius formam Sosiæ serui gerit

Absentis his Alcmena decipitur dolis.

Postquam vediere veri Amphitruo et Sosia,

Uterque luduntur dolis mirum in modum.

Hinc iurgiam, tumultus, uxori et viro.

Donec eum tonitru voce missa ex æthere,

Adulterum se Iuppiter confessus est.

ARGUMENTUM, ut quibusquam videtur, PRISCIANI.

Amore captus Alcumenas Iuppiter,

Mutauit sese in eius formam conjugis,

Pro patria Amphitruo dum cernit cum hostibus,

Habitu Mercurius ei subseruit Sosiæ :

Is aduenienteis, seruum ac dominŭ, frustra habet.

Turbas uxori ciet Amphitruo : uterque inuicem

Raptant se pro mœchis. Captus Blepharo arbiter,

Uter sit, non quit, Amphitruo, decernere.

Omnem rem noscunt : geminos Alcmene parit.

[page 3]

PROLOGUS.

MERCURIUS.

Ut vos in vostris voltis mercimoniis

Emundis, vendundisque me lætū lucris

Afficere, atque adiuuare in rebus omnibus :

Et ut res, rationesque vostrorum omnium

Bene expedire voltis, peregréque et domi,

Bonoque atque amplo auctare perpetuo lucro,

Quasque incœpistis res, quasque incœptabitis :

Et uti bonis vos vostrosque omneis nuntiis

Me afficere voltis : ea afferam, eaque ut nuntiem,

Quæ maxime in rem vostram communem sient ;

“Nam vos quidĕ id iam scitis concessum et datŭ

“Mihi esse ab diis alijs, nunteis præsim et lucro ;

“Hæc ut me voltis approbare, annitier

“Lucrum ut perenne vobis semper suppetat :

Ita huic facietis Fabulæ silentium,

Itáque æqui et iusti hic eritis omnes arbitri.

Nunc cuius iussu venio, et quamobrem venerim,

Dicam : simulque ipse eloquar nomen meum.

Iouis iussu venio : nomen Mercurio est mihi.

Pater huc me misit ad vos oratum meus,

Tamen esti pro imperio, vos quod dictum foret,

Scibat facturos : quipped qui intellexerat.

[page 4]

Vereri vos se et metuere, ita ut æquum est, Iouĕ :

Versum profecto hoc petere me precariò

A vobis iussit leniter dictis bonis.

Etenim ille, cuius iussu venio huc, Iuppiter,

Non minus quam vostrŭ quiuis formidat malum :

Humana matre natus, humano patre,

Nec est æquum mirari, sibi si prætinet.

Atque ego quoque etiam, qui Iouis sum filius,

Contagione mei patris metuo malum :

“ Proptereà pace aduenio, et pacem ad vos affero.

Iustam rem et facilem oratum à vobis volo :

Nam(b) iuste ab iustis iustus sum orator datus. [b ACID. Nam iustè ad iustos iusti. rectè.]

Nam INIUSTA ab iustis petere, insipientia’st.

Quippe illi iniqui ius ignorant, neque tenent.

Nunc animum omnes ad ea quæ loquar aduortite.

Debetis velle quæ velimus. Meruimus

Et ego et pater de vobis et republica.

Nam quid ego memorem (ut alias in tragœdiis

Vidi, Neptunum, Virtutem, Victoriam,

Martem, Bellonam, commemorare quæ bona

Vobis fecissent ?) quis benefactis meus pater,

Deum regnator, architectus omnibuss.

Sed illic patri mos nunquam fuit meo,

Ut exprobraret quod bonis faceret boni.

“Gratum arbitrator esse id à vobis sibi,

[page 5]

“ Meritoque vobis bona se facere quæ facit.

Nunc(b) quă rem oratŭ huc veni, primŭ proloquar, [b Mss. Cam. Quamobrem.]

Post argumentum huius eloquar Tragœdiæ

Quid contraxistis frontem ? quia Tragœdiam,

Dixi futuram hanc ? Deus sum : commutauero

Eandem, si voltis hanc : faciam ex Tragœdia,

Comœdia ut sit, omnibus iisdem versibus.

Utrum sit, an non voltis ? sed ego stultior,

Quasi nesciam vos velle, qui diuos sem.

Teneo quid animi vobis super hac re siet.

Faciam ut commista sit Tragocomœdia :

Nam me perpetuo facere ut sit Comœdia,

Reges quo veniant et Dî, non par arbiter.

Quidigitur ? quoniă hic servos quoq ; parteis habet,

Faciam hanc, proinde ut dixi, Tragocomœdiam.

Nunc hoc me orare à vobis iussit Iuppiter,

Conquisitores singuli in subsellia :

Ut eant per totam caueam, spectatoribus :

Si quoi fautores delegatos vinderint,

Ut his in cauea pignus capiantur toga.

Siue ambissent qui palmam histrionibus ;

“ Seu quoiquam artifici, seu per scriptas literas,

Siue qui ipsi ambissent, seu per internuntium,

Siue adeo Aediles perfidiosè quoi duint,

Sirempse legem iussit esse Iuppiter ;

Quasi sibi magistratum alteriue ambiuerint.

Virtute, dixit, vos victores viuere,

Non ambitione, neque perfidia. quî minus

[page 6]

Eadem histrioni si lex, quæ summo viro ?

VIRTUTE ambire oportet, non fauitoribus.

Sat habet fauitorum semper, qui rectè facit :

Si illis fides est, quibus est e ares in manu.

Hoc etiam quoque dedit mihi in mandatis,

Uti conquisitores fierent histrionibus,

Qui sibi mandassent, delegati ut plauderent ;

“Eis ornamenta et corium uti conciderent.

Mirari nolim vos, quapropter Iuppiter

Nunc histriones seuret. ne miremini.

Ipse hanc acturu’st Iuppiter Comœdiam.

Quid admirari estis ? quasi Iouem histrioniam.

Etiam histriones annò cum in prosentio hîc

Iouem innocarunt, venit : auxilio eis fuit.

“Praeterea certò prodit in Tragœdia.

“Hanc Fabulam, inquam, hic Iuppiter hodie ipse aget,

“Et ego una cum illo. Nunc vos animŭ aduortite,

“Dum huius argumentum eloquar Comœdiæ.

Hæc urbs est Thebæ : in illisce habitat ædibus

Amphitruo, natus Argis ex Argo patre,

Qui cum Alcumena est nupta, Electri filia.

Is nunc Amphitruo præfectu’st legionibus :

Nam cum Telebois bellum est Thebano poplo.

Is priusquam hinc abiit ipsemet in exercitum,

Grauidam Alcumenam fecit uxorem suam.

Nam ego vos nouisse credo iam, ut sit pater meus ;

[page 7]

Quam liber harum rerum mutarum siet ;

Quantusque amator sit, quod complacitum est semel.

I samare occœpit Alcumenam clam virum,

Usuramque eius corporis cepit sibi,

Et grauidam fecit is eam compressu suo.

Nunc, de Alcumena ut rem teneatis rectius,

Utrinque est grauida, et ex viro, et ex summo Ioue.

Et meus pater nunc intus hîc cum illa cubat :

Et hæc ob eam rem noc est facta longior,

Quacum volt ille dum voluptatem capit :

“Sed ita aβimulauit se quasi Amphitruo siet.

Nunc ne hunc ornatum vos meum admiremini,

“Quòd ego huc proceβi cum seruili schemate,

Veterem atque antiquam rem, nouam ad vos proferam :

“Propterea ornatus in nouom inceβi modum.

Pater meus intus nunc est, (b) eccum, Iuppiter : [b GRUNT. Nunc en eccum.]

In Amphitruonis qui vortit se imaginem,

Omnesque eum esse censent serui, qui vident :

Ita versipellem se facit, quando lubet.

Ego serui sumpsi Sosiæ mihi imaginem,

Qui cum Amphitruonis abiit ab hinc exercitum :

Ut præseruire amanti meo possem patri :

Atque ut ne, qui essem, familiares quærerent,

Versari crebro hic quom viderent me domi.

“Nunc quom esse credĕt seruom, et conseruŏ suŭ,

[page 8]

“Haud quisquă quæret qui siĕ, aut quid venerim.

“Pater nunc intus suo animo morem gerit :

“Cubat complexus, coius cupiens maxume est.

“Quæ illî ad legionem facta sunt, memorat pater

“Meus Alcumenæ. at illa illum censet virum

“Suŭ esse, quæ cŭ mœcho est. ibi nunc meus pater

“Memorat, legions hostium ut fugauerit :

“Quo pacto donis sit donatus plurimis.

“Ea dona, quæ illic Amphitruoni sunt data,

“Abstulimus : facile meus pater quod volt facit.

“Nunc hodie Amphitruo veniet huc ab exercitu,

“Et Sosia seruos, coius ego hanc fero imaginem.

Nunc internosse ut nos poβitis facilis ;

Ego has habebo his usque in petaso pinnulas :

Tum meo patri autem tornulus inerit aureus

Sub petaso. signum id Amphitruoni non erit.

Ea signa horuncce nemo familiarium

Videre poterit : verum vos videbitis.

Sed Amphitruonis illic est seruos Sosia,

A portu illic nunc cum lanterna aduenit.

Abigam iam illunc ego aduenientem ab ædibus.

Adejo ferit : operæ pretium hic spectantibus

Iouem atque Mercurius facere histrioniam.

ACTUS I. SCENA I.

Sosia, Mercurius.

Quime alter est audacior homo ? aut qui me confidentior ?

Iuuĕtæ mores qui sciă : qui hoc noctis sol9 ambulĕ ?

[page 9]

Quid faciam nunc, si Tres viri me in cacerem compegerint ?

Cras inde è promptuaria cella deproma ad flagră ?

Nec caussam liceat dicere mihi, neque in hero siet quicquam axilj ?

Nec quicquam site o me quin omnes esse dignum deputent ? ita

Quasi incudem me mi serum homines validi octo cadant ? ita

Peregrè adueniens(b) hospitio publicitus accipiar ? [b Tò. hospitio add. est. G.]

Hæc heri immodestia me coegit, qui hoc

Noctis a portu ingratis excitauit.

Nonne idem potuit huc mittere me luci ?

Homini opulento seruitus hoc est dura,

Hoc, inquam, magis miser est ditis seruos :

Noctes diesque aβiduo satis superque est,

Quo facto, aut dicto adest opus, quietus ne(c) sis. [c SCAL. sit.]

Ipse diues operas, et laboris expers,

Quòdeunque accidit libere, (d) posseretur : [d SCAL. libère. posse.]

[page 10]

Aequom putat : non reputat laboris quid sit :

Nec, æquo manne iniquom imperet, cogitabit.

Ergo, IN SERUITUTE expetŭt multa iniqua :

Habendum et ferendum hoc onus est cum labore.

ME. Satiust me quieri illo modo seruitutem ;

Qui fuerim liber, quem nunc potiuit pater

Seruitutis : hic, verna natus queritur.

SO. Numero mihi in mentem fuit,

Dîs aduenientem gratias pro meritis agere, atque alloqui.

Næ illi, edepol, si merito meo referre student gratias,

Aliquem hominem allegent, qui mî aduenienti os occillet probe :

Quoniam benè quæ in me fecerunt, ingrata ea babui atque irrita.

ME. Facit ille, quod volgò haud solent, ut quid se sit dignum sciat.

SO. Quod nunquam opinatus fui, neque alius quisquam ciuium

Sibi euenturum, id contigit, ut saluib potiremur donum. [b Poteremur. G.]

Victores victis hostibus legiones reueniŭt domŭ,

Duello extincto maxumo, atque internecatis hostibus ;

Quod multa Thebano populo acerba obiecit funera,

Id vi et virtute militum victum atque expugnatum oppidum est,

Imperioque atque auspicio heri mei Amphitruonis maxume.

[page 11]

Prædab atq ; agro adoreaque affecit populares suos, [b DOUZ. qui præda.]

Regique Thebano Creonti regnum stabiliuit suŭ.

Me à portu præmisit domum, ut hæc nuntiem uxori suæ :

Ut gesserit rempublicam ductu, imperio, auspicio suo.

Ea nunc meditabor, quo modo illi dicam, quom illô aduenero.

Si dixero mendacium, solens meo more fecero.

Nam quom illi pugnabant maxume, tumego fugiebam maxume.

Verumtamen quasi affuerim simulabo, atque audita eloquar.

Sed quo modo et verbis quibus me deceat fabularier,

Prius ipse mecum etiam volo hîc meditari. Sic hoc proloquar :

Principio ut illò aduenimus, ubi primum terram

Continuo Amphitruo delegit viros primorum principes :

Eos legat : Telebois iubet sententiam ut dicant suam.

Si sine vi et sine bello velint rapta et raptores tradere,

Si quæ asportassent, redderent ; se exercitum ex templŏ domum

Reducturum, abituros agroc Argiuos, pacem taque ocium

Dare illis. sin aliter sient animati, neque dentquæ petat

Sese igitur summa vi virisque eorum oppidum expugnassere.

[page 12]

Hæc ubi Telebois ordine iterauerunt quos præfecerat

Amphitruo ; magnanimi viri freti virtute, et viribus

Superbi, nimis ferociter legatos nostros increpăt.

Respŏdent, bello se et suos tutari posse : proinde uti

Propere de finibus suis exercitus decuderent.

Hæc ubi legati pertulere, Amphitruo castris illico

Producit omnĕ exercitŭ : contra Teleboæ ex oppido

Legiones educunt suas, nimis pulchris armis præditas.

Postquă utrinque exitŭ est maxuma copia,

Dispertiti viri, dispertiti ordines :

Nos nostros more nostro et modo instruximus

Item hostes contra suas instruunt.

Deinde utrique Imperatores in medium exeunt

Extra turbam ordinum ; colloquuntur simul.

Conuenit ; victi utri sint eo prælio,

Urbem, agrum, aras, focos, seque uti dederent.

Postquam id actu’st, tubæ utrinque efferunt.

Imperator utrinque hinc et illinc Ioui

Vota suscipere, hortarier exercitum :

Id prose quisque, qod potest quisque et valet,

Edit ; ferro ferrit : tela frangunt : boat

Cœlum fremitu virûm : ex spiritu et anhelitu

Nebula constat : cadunt volnerûm vi et virûm.

Denique, ut voluimus, nostra superat manus :

Hostes crebri cadunt : nostri contra(c) ingruunt. [c GRUT. ingruunt vicinius.]

Vicimus, vi feroces.

[page 13]

Sed in fugam tamen nem conuortitur,

Nec recedit loco, quin statim rem great.

Animam(d) omittunt, priusquam loco demigrent : [d DOUZ. amittunt.]

Quisque uti steterat, iacet, obtinetque ordinem.

Hoc ubi Amphitruo herus conspicatus est,

Illico equites iubet dexterae inuader(e). [e Inducier. Peyrarede.]

Equites parent citi : ab dextra maxumo

Cum clamore inuolant, alacrique impetu,

Fœdant et proterunt hostiŭ copias iure(f) iniustas. [f MEURS. inuisas.]

ME. Nunquam etiam quicquam adhuc verborŭ est prolocutus perperam :

Namque ego fui illic in re præsenti, et meus, quom pugnatu’est pater

SO. Perduelles penetrant se in fugam, ibi nostris animus est additus :

Vortentibus Telebois, telis complebantur corpora ;

Ipsusque Amphitruo regem Pterelam obtruncauit sua manu.

Hæc illic est pugnata pugna usque à mane ad vesperum.

Hoc adeo hoc commemini magis, quia illo impransus fui die.

Sed prælium id tandem diremit nox interuentu suo

Postridie in castra ex urbe ad nos veniunt flentes principes :

Velatis manibus orant, ignoscamus peccatum suum :

Deduntque se, diuina humanaque omnia, urbem et liberos,

In ditionem atque arbitratum, cuncti, Thebano poplo.

[page 14]

Post ob virtutem hero Amphitruoni patera donate aureate est,

Qui Pterela potirare rex solitus est hæc sic dicam

Nunc pergam heri imperium exequi, et me domum capessere.

ME. Atat ! illic huc iturus est : ibo ego illi obuiam.

Neque hominem huc hodie has ad ædes ego sinom unquam accedere :

Quando imago est huius in me, certum est hominem eludere.

Et enim vero, quoniam formam cepi in me huius et statum,

Decet et facta et mores huius habere me similes item

Itaque me malum esse oportet, callidum, astutum admodum,

Atque hunc, telo sibi suo malitia à foribus pellere.

Sed quid illuc est ? Cœlum aspectat : obseruabo quam rem agat.

SO. Certe edepol scio, si aliud quicquam’est quod credam, aut certo sciam,

Hac credo noctu Nocturnum ego obdormiuisse ebrium.

Nam necque se Septentriones quoquam in cœlo commouent,

Neque se Luna quoquam mutat(e) atque uti exorta est semel. [e PASSERAT. motat, statque.]

Nec Iugulæ, neque Vesperugo, Vergiliæ neque occidunt.

Ita statim stant signa ; neque nox quoquam concedit die.

ME. Perge, nox, ut occœpisti ! gere patri morem meo :

[page 15]

Optumo optume omputmam operam das : datam pulche locas.

SO. Neque ego hac nocte lonteorm me vidisse censeo :

Nisi item verberatus unam, qua pependi perpetĕ.

Eam quoque edepol etiam multo hæc vicit longitudine.

Credo edepol equidem dormire Solem, atque appotum probe.

Mirum nisi si is inuitauit, sese in cœna plusculŭ.

ME. Aisne vero, verbero ? deos esse tui similes putas ?

Ego pol te istis tuis pro dictis et mal factis, furcifer,

Acciptă ; modo sis veni huc : inuenies infortuniŭ.

SO. Ubi sŭt isti scortatores, qui soli inuiti cubăt ?

Hæc nox scita’est exercendo scorto conductu male.

ME. Meus pater nunc pro huius verbis recte et sapienter facit,

Qui complexus cum Alcumena, cubat amans, animo obsequens.

SO. Ibo, ut, herus quo imperauit, Alcumenæ nuntiem.

Sed quis hic est homo ? quem ante ædeis video hoc noctis ? non placet.

ME. Nullus est huic meticulosus æque. SO. Quòm in mentem venit,

Illic hoc homo denuo volt pallium detexere

ME. Timet homo : deludam ego illum. SO. perij ! dentes prurient.

Certe aduenientem me hospitio hic pugneo accepturus est.

Cerdo misericors est : nunc propterea quod me meus herus

Fecit ut vigilarem, hic pugnis faciet hodie ut dormiam.

[page 16]

Oppido interij, obsecro hercle quantus et quam validus est !

ME. Clare aduor sum fabulator. hic ausculet quæ loquar

Igitur mage demum in maiorem in sese concipiet metum.

Agite, pugni. Iam diu’st quod ventri victum non datis :

Iă pridĕ videtur factŭ, heri quod homines quatuor

In soporem collocastis nudos. SO. formido male

Ne hîc ego nomen meum commutem, et quintus fiam è Sosia.

Quatuor viros sopori se dedisse hicautumat :

Metuo ne numerum augeam illum. ME. hem !

Nunc iam ergo :(c) sic colo. [c RECENT. sic volo.]

SO. Cingitur, certe exxpedit se. ME. non feret quin vapulet.

SO. Quis homo ? ME. Quisquis homo huc profecto venerit, pugnos edet.

SO. Apage, non placet me hoc noctis esse : cœnaui modo :

Porin tu istam cœnă largire, si sapis, esurientibus.

ME. Haud malum huic est pondus pugno. SO. perij ! pugnos ponderat. SO. seruaueris :

ME. Quid si ego illum tractim tangam ut dormiat ?

Nam continuas has trîs noctes pruigilaui. ME. pessumum est

Facinus : nequiter ferire malam male di scit manus.

Alta forma esse oportet quem tu pugno legeris.

SO. Illic homo me interpolabit, meumque os finget denuo.

ME. Exossatum os esse oportet, quem probe percusseris.

[page 17]

SO. Mirum nisi me quasi murænam hic exossare cogitat.

Ultro istunc qui exossat hominess. perij ! fime aspexerit.

ME. Olet homo quidem malo suo. SO. hei mihi ! numnam ego obolui ?

ME. Atque haud longe abesse oportet verum longe hinc abfuit.

SO. Illic homo superstitiosu’st. ME. Gestiunt pugni mihi.

SO. Si in me exerciturus, quæso in parietem ut primum domes.

ME. Vox mihi ad aures aduolauit. SO. ego næ homo infelix fut,

Qui non alas interuelli volucrem vocem gestito.

ME. Illic homo à me sibi malam rem arceβit in mento suo.

SO. Non equidem ullum habeo iumentum. ME. es onerandus pugnis probe.

SO. Lassus sum hercle è naui, ut vectus sum : etiam nun nauseo.

Vix incedo inanis ; ne ire posse cum onere existumes.

ME. Certe enim hic nescio quis loquitur. SO. saluos sum, non me videt.

Nescio quem loqui autumat : mihi certo nomen Sosia est.

ME. Hinc enim mihi vox dextera aurîs, ut videtur, verberat.

SO. Metuo vocis ne vice hodie hîc vapulem, quæ hunc verberat.

ME. Optume. eccum incedit ad me. SO. timeo : totus torpeo.

Non edepol nunc ubi terrarium sim scio,(d) si quis roget : [d V.E. ubi roger.]

Neque miser mecŏmouere, possum præ formidine.

[page 18]

Ilicet, mandata heri perierunt, una et Sosia.

Verŭ certu’st confidenter hominĕ contra colloqui,

Quî poβim videri huic fortis, à me ut abstineat manum.

ME. Quo ambulas tu, qui Vulcanum in cornu conclusum geris ?

SO. Quid id exquiris tu, qui pugnis os exossas hominibus ?

ME. Seruos esne, an liber ? SO. Vecumque animo collibitum est meo.

ME. Ain’ vero ? SO. ajo enim vero. ME. verbero. SO. mentiris nunciam.

ME. Atiam faciam ut verum discas dicere. SO. qui eo est opus ?

ME. Possum scire quo profectus, quois fis, aut quid veneris ?

SO. Huc eo : heri mei sum seruos. nunquid nun eris tu certior ?

ME. Ego tibi istam hodie scelextam comprimam linguam. SO. Haud potes :

Bene pudiceque asseruatur. ME. pergin’argutarier ?

Qui apud hasce ædîs negotij est tibi ? SO. immo quidtibi’st ?

ME. Rex Creo vigiles nocturnos singulos semper locat.

SO. Bene facit : quia nos eramus peregre, tutatu’st domum :

At nunc abi sane, aduenisse familiares dicito.

ME. Nescio quàm tu familiares sis : nisi actutum hinc abis,

Familiaris accipiere faxo haud familiariter.

SO. Hic, inquam, habito ego, atque horum sum seruos. ME. at scin’ quomodo ?

Faciam ego hodie superbum, ni abis hinc. SO. quonam modo ?

[page 19]

ME. Auferere, non abibis, ego si fustĕ sumpero.

SO. Quin med esse huius familiæ familiarem prædico.

ME. Videsis, quam mox vapulare vis, nisi actutum hinc abis ?

SO. Tun’ domo prohibere peregre me aduenientem postulas ?

ME. Hæccine tua domu’st ?

SO. Ita, inquam. ME. quis herus est igitur tibi ?

SO. Amphitruo, qui nunc præfectu’st Thebanis legionibus ;

Quî cum nupta est Alcumena. ME. quid ais ? quod nomen tibi’st ?

SO. Sosiam vocant Thebani, Dauo prognatum patre.

ME. Næ tu istic hodie malo tuo composites mendaciis

Aduenisti, audaciai columen, consutis dolis.

SO. Immo equidem tunicis consutis huc aduenio, non dolis.

ME. At mentiris etiam : certo pedibus : non tunicis venis.

SO. Ita profecto. ME. nunc profecto vapula ob mendacium.

SO. Non edepol volo profecto. ME. atpol profecto ingratijs.

Hoc quidem profecto certu’st, non est arbitrarium.

SO. Deûm fidem obsecro ! ME. tun’te audes Sosiam esse dicere,

Qui ego sum ? SO. perij ! ME. parum etiam, præut futurum est, prædicas.

Quoi ius nunc es ? SO. tuus. nam pugnis usu fecisti tuum.

Pro fidi(d) Thebani ciues ! ME. etiam clamas carnufex ? [d PALM. Proh fidem, Thebani cives !]

[page 20]

Eloquere, quid venisti ? SO. ut esset quem tupugnis cæderes.

ME. Cuius es ? SO. Amphitruonis, inquam, Sosia. ME. ego istoc magis.

Quia vaniloquus, vapulabis : ego sum, non tu, Sosia.

SO. Ita dij faciant, ut tu potius sis, atque ego te ut verberem.

ME. Etiam muttis ? SO. iam taccho. ME. quis tibi heru’st ? SO. Quem tu voles.

ME. Quid igitur ? quî nunc vocare ? SO. nemo ; nisi quem iusseris.

ME. Amphitruonis te esse ajebat Sosiam. SO. peccaueram.

Nam Amphitruonis sociennum m’ ed esse volui dicere.

ME. Scibam equidem nullum esse nobis, nisi me, servom Sosiam.

Fugit te ratio. SO. istuc utinam pugni fecissent tui !

ME. Ego sum Sosia ille,(b) quem tu dudum esse ajebas mihi. [b LAMB. quem te.]

SO. Obsecro per pacem liceat te alloqui, ut ne vapulem.

ME. Immo induciæ parumper fiant, si quid vis loqui.

SO. Non loquor nisi pace facta, quando pugnis plus vales.

ME. Dicito, si quid vis, non noceo. SO. tuæ fidei credo ?

ME. meæ.

SO. Quid, si falles ? ME. tu Mercurius Sosiæ iratus siet.

SO. Animum aduorte : nunc licet mihi libere quiduis loqui.

Amphitruonis ego sum seruos Sosia. ME. etiam denuo ?

SO. Pacĕ feci, fœdus feci, uerba dico. ME. vapula.

[page 21]

SO. Ut lubet, quod tibi lubet fac, quoniam pugnis plus vales.

Verum, utes facturus, hoc quidem hercle haud reticebo tamen.

ME. Tu me viuus hodie nunquam facies, quin sim Sosia.

SO. Certe edepol, tu me alienabis nunquam quin noster siem.

Nec nobis præter med alius quisquam est seruos Sosia,

Qui cum Amphitruone hinc una simul ieram in exercitum.

ME. Hic homo sanus non est. SO. quod mihi prædicas vitium, id tibi est.

Quid, malum ! non ego sum seruos Amphitruonis Sosia ?

Nŏne hac noctu nostra nauis huc ex portu Persico

Venit, quæ me aduexit ? nonne me huc herus misit meus ?

Nonne ego hic sto ante ædîs nostras ? non mî est laterna in manu ?

Non loquor ? non vigilio ? non hic modo me pugnis contudit ?

Fecit hercle. nam mihi etiam misero nunc male dolent.

Qui igitur ego dubito ? aut cur non introco in nostram domum ?

ME. Quid ? domum vostram. SO. ita enim vero ME. qui quæ dixti modo,

Omnia ementituss. equidem Sosia Amphitruonis sum.

Nam noctu hac solute est nauis nostra è portu Persico :

Et ubi Pterela rex regnavit, oppidum expugnauimus :

Et legiones Teleboarum vi pugnando cepimus.

Ipsus Amphitruo obtrŭcauit regĕ Pterelă in prælio

[page 22]

SO. Egomet mihi non credo, quum illæc illum autumare audio.

Hic quidem certe, quæ illic sunt tes gestæ, memorat memoriter.

Sed quid ais ? quid Amphitruoni nostro à Telebois datum est ?

ME. Pterela rex quî potitare solitus est, patera aurea.

SO. Elocutu’st(c) ubi patera nunc est ? ME. ubi est ? in cistula [c Mss. Herald. eloquere]

Amphitruonis obsignata signo est. SO. signi die quid est ?

ME. Cum quadrigis sol exoriens. quid me captas, carnufex ?

SO. Argumentis me vincit : aliud nomen quæ rendu’st mihi.

Nescio unde hæc hic spectauit. Ego iam hunc decipiam probe :

Nam quod egomet solus feci, nec quisquam alius affuit

In tabernaculo, id quidem hodie nunquam poterit dicere.

Si tu Sosia es, legions quŏ pugnabant maxume,

Quid fecisti in tabernaclo ? victus sum, si dixeris.

ME. Cadus erat vini : inde impleui cirneam,

SO. ingressu’st viam.

ME. Id ego, ut matre natum fuerat, unus eduxi merum.

SO. Mira sunt, nisi latuit illic intus in illa cirnea.

“Factum est illud, ut ego illuc vini cirneam ebiberim meri.

ME. Quid nunc ? vincon’ argumentis te non esse Sosiam ?

SO. Tu negas med esse ? ME. quid ego ni negem, qui egomet siem ?

[page 23]

SO. Per Iouem iuro med esse : neque me falsum dicere.

ME. At ego per Mercurium iuro, tibi Iouem non credere :

Nam injurato scio plus credit mihi, quam iurato tibi,

SO. Quis ego sum saltem, si non sum Sosia ? te interrogo.

ME. Ubi ego Sosia iam esse nolim, tu esto sane Sosia.

Nunc quando ego sum, vapulabis ni hinc abis ignobilis.

SO. Certe edepol, quom illum contemplo : et formam congnosco meam,

Quemadmodum ego sæpe in speculum inspexi : nimis simili’st mei.

Itidem habet petasum, ac vestitum : tam consimili’st atque ego.

Sura, per, statura, tonsus, oculi, nasum, dens, labra,

Malæ, mentum, barba, collum : totus ! quid verbis opu’st ?

Si tergum cicatricosum, nihil hoc simili est similius.

Sed quom ego cogito, equidem certo idem sum qui semper fui.

Noui herŭ, noui ædis nostras sane sapio et sentio.

Nŏ ego illi obtĕpero quod loquitur ; pultabo fores.

ME. Quo te agis ? SO. domum. ME. quadrigas si nunc inscendas Iouis,

Atque hinc fugias, ita vix poteris effugere infortunium.

SO. Nonne heræ meæ nunciare, quod herus meus iuβit licet ?

ME. Tuæ si quid vis nunciare : hanc nostrum adire non sinam.

Nă sime irritaβis, hodie lŭbi fragiŭ hinc auferes.

[page 24]

SO. Abeo potius : Di immortales, obsecro vostram fidem !

Ubi ego perij ? ubi immutatus sum ? ubi ego formam perdidi ?

An egomet me illic reliqui, si(b) totius forte oblitus fui ? [b In aliis abest totius.]

Nam hic quidem omnem imaginem meam, quæ ante hac fuerat, poβidet.

Viuo fit, quod nunquam quisquam mortuo faciet mihi.

Ibo ad portum, atque hæc uti sunt facta, hero dicam meo.

Nisi etiam is quoque me ignorabit. quod ille faciat Iuppiter,

Ut ego hic hodie raso capite caluus capiă pileum.

ACTUS I. SCENA II.

MERCURIUS.

Bene prospereque hoc hodie operas proceβit mihi

Amoui à foribus maxumă molestiă,

Patri ut liceret tuto illam amplexarier.

Iam ille illuc ad herum quom Amphitruonem aduenerit,

Narrabit seruom hinc sese à foribus Sosiam

Amouisse, ille adeo illum mentiri sibi

Credet : neque credet huc profectum, ut jusserat.

Erroris ambo ego illos et dementiæ

Complebo, atque omnem Amphitruonis familiam.

Adeo usque satietatem dum capiet pater

Illius amat quam, igitur tum omnes demŭ scient,

[page 25]

Quæ facta. Denique Alcumenam Iuppiter

Rediget antiquam conjugis in concordiam.

Nam Amphitruo actutum uxori turbas concier,

Atque insimulabit eam probri. meus pater

Eam seditionem in tranquillum conferet.

Nunc de Alcumena, dudum quod dixi minus,

Hodie illa pariet filios geminos duos,

Alter decumo post mense nascetur puer

Quam seminatus, alter mense septumo.

Eorum Amphitruonis alter est, alter Iouis.

Verum minori puero maior est pater,

Minor maiori.(b) iamne hoc scitis quid siet ? [b Hos versus expungit Guietus.]

>Sed Alcumenæ huius honoris gratia,

>Pater curauit un out fœtu fieret ;

>Uno ut labore absoluat ærumnas duas,

>Et clandestine ut celetur suspicio.

>Quanquă, ut iam dudum dixi, resciscet tamen

Amphitruo rem omnĕ. quid igitur ? nemo id probro

Profecto ducet Alcumenæ. nam Deum

Non par videtur facere, delictum suum

Suamque culpam expetere in mortalem ut sinat.

Orationem comprimam : crepuit foris.

>Amphitruo subditiuus, eccum, exit foras ;

>Sua uxore Alcumena cum usuraria.

[page 26]

ACTUS I. SCENA III.

IUPITER, ACLUMENA, MERCURIUS.

Bene vale, Alcumena : cura rem communem quod facis.

Atque imperce, quæso : menses iam tibi exactos vides

Mihi necesse estire hinc : verum quod erit natum, tollito.

AL. Quid istud est, mi vir, negotij, quod tu tam subito domo Abeas ?

IUP. edepol, haud quod tui me, neque domi, distædeat :

Sed UBI SUMMUS IMPERATOR non adest exercitu,

Citius, quod non facto’st usus, fit, quam quod facto’st opus.

ME. Nimis hic scitu’st sycophanta, qui quidem meus sic pater.

Observa te blanditer quam mulieri palpabitur.

AL. Ecastor, re experior, quanto facias uxorem tuam

IUP. Satin’ habes, si fœminarum nulla’st quam acque diligam ?

>ME. Edepol, næ illa si istis rebus te sciat operam dare,

>Ego faxim te Amphitruonem esse malis, quam Iouem.

AL. Experiri istuc mauellem me, quam mî memorarier.

Prius abis quam lectûs, ubi cubuisti, concaluit locus.

Here venisti media nocte, nunc abis : hoccine placet ?

ME. Accedam, atque hanc appellabo, et supparasitabor patri.

Nunquam edepol quemquam mortalem credo ego uxorem suam.

Sic efflictim amare, proinde ut hic te efflictim deperit.

IUP. Carnufex, nonn’ ego te noui ? abin’ è conspectu meo ?

Quid tibi hanc curatio est rem, verbero, aut muttitio ?

>Quoi ego iam hoc scipione frangam. AL. ah ! noli. IUP. muttito modo.

ME. Nequiter pene expediuit prima parasitatio.

IUP. Verum quod tu dicis, mea uxor, non te mihi irasci decet.

Clanculum abtens à legione, hanc operam surripui tibi :

Ex me primo prima scires, rem ut geβissem publicam.

Ea tibi omnia enarraui. nisi te amarem plurimŭ,

Non facerem. ME. facitne ut dixi ? timidam palpo percutir.

IUP. Nunc, ne legio persentiscat, clam illuc redeundum’st mihi ;

Ne me uxorem præucriise dicant præ republica.

AL. Lacrumantem ex abitu concinnas tu tuam uxorem. IUP. tace.

Ne corrumpe oculos ; redibo, actutum. AL. id actutum diu’st.

IUP. Non ego re hîc lubens relinquo, neque abeo abs te. AL. sentio,

Nam qua nocte ad me venisti, eadem abis. IUP. Cur me tenes ?

Tempu’st : exire ex urbe, priusquam luciscat, volo.

Nunc autem hanc pateram, quæ mî illic dini ob virtutem data’st,

Pterela rex qui potitauit, quem ego mea occidi manu,

[page 28]

Alcumena, tibi condono. AL. facis ut alias res soles.

E castor condignum donum, quali’st qui donum dedit.

ME. Immo sic condignum donum, quali’st quoi dono datu’st.

IUP. Faciam ita ut vis. ME. ex amore hc admodim quam sævos est !

IUP. Nunquid vis ? AL. ut quom absim, ames me, me tuam absentem tamen.

ME. Eamus, Amphitruo : luciscit hoc iam. IUP. ahi præ Sosia :

Iam ego sequar. nunquid vis ? :AL. etiam : ut actutum aduenias. IUP. licet.

Prius tua opinione hic adero : bonum animum habe.

Nunc te, nox, quæ me mansisti, mitto, ut cedas die,

Ut mortaleis illuciscas luce clara et candida.

>Atque quăto nox fuisti proxuma hac lŏgioris,

>Tanto breuior ut dies fiat faciam, ut æque disparet,

>Et dies de nocte accedat. ibo, et Mercurium sequar.

ACTUS II. SCENA I.

AMPHITRUO, SOSIA.

Age, i tu secundum. SO. sequor, subsequor te.

AM. Scelestiβimum te arbitror. SO. nam quamobrem ?

AM. Quia id quod neque est, neque fuit, neque futurum est,

Mihi prædicas. SO. eccere tu, iam tuatim

Facis, tuis ut nulla apud te fides sit.

AM. Quid est ? quo modo ? iam quidem hercle ego

[page 29]

Scelestam, scelus, linguam abscindam. SO. tuus sum :

Proinde ut commodum est lubet, quidque facias :

Tamen, quin loquar hæc uti facta sunt hîc,

Nunquam ullo modo me potes deterrere.

AM. Scelectiβime, audes id mihi prædicare,

Domi te esse nunc, qui hic ades ? SO. vera dico.

AM. Malŭ ! quod tibi dij dabunt, atque ego hodie

SO. Istuc here tibi est in manu : nam tuus sum.

AM. Tun’ me, verbero, audes herum ludificari ?

Tun’ id dicere audes ? quod nemo unquă homo antehac

Vidit, nec potest fieri, tempore uno,

Homo idem duobus locis ut simul sit ?

SO. Profecto, ut loquor, ita res est. AM. Iuppiter te perdat.

SO. Here quid mali sum, tua ex re promeritus ?

AM. Rogasne, improbe, etiam, qui ludificas me ?

SO. Merito mihi maledicas,(d) si id ita factum est. [d ACID. nisi id ita factum est.]

Verum haud mentior, resque uti facta, dico.

AM. Homo hic ebrius est, ut opinor. SO. utinam ita essem !

AM. Optas quæ facta. SO. egone ? AM. tu istio ubi bibisti ?

SO. Nusquam equidem bibi. AM. sed quid sit hominis hoc !

SO. Equidem decies dixi tibi.

Domi sum ego, inquam :

[page 30]

Ecquid audis ? et apud te assume Sosia idem.

Satin’ hoc plane,

Satin’ diserte, here, nŭc videor tibi locutus

Esse ? AM. vah ! apage ted à me. SO. quid est negotij ?

AM. Pestis te mala tenet. SO. nam cur istuc dicis ?

Equidem valeo, et saluos sum recte, Amphitruo.

AM. At ted ego faciă hodie, proinde ac meritus es

Ut minus valeas, et miser sis,

Saluos domum si rediero. iam

Sequere sis, me qui ludificas dictis delirantibus :

Qui quoniam herus quod imperauit, neglexisti persequi,

Nunc uenis etiam ultro irrisum dominum. quæ neque fieri

Possunt, neque fando unquam accepit quisquam, profers carnufex,

Quoius ego hodie in(e) tergo faxo ista expetant mendacia. [e ACIDAL. in tergum, vel, tergum.]

SO. Amphitruo, MISERRIMA istæc miseria est seruo bono,

Apud herum qui vera loquitur, si id vi verum vincitur.

AM. Quo id, malum, pacto potest, nam mecum argumentis puta,

Fieri ? nunc uti tu sis hîc et domi : id dici volo.

SO. Sum profecto et hîc et illic, cuiuis mirari hoc licet.

Neque tibi istuc mage videtur esse mirum, quam mihi,

AM. Quo modo ? SO. nihilo, inquam, mirum mage tihi istuc quam mihi.

Neque, ita me dij ament, credebam primo mihim et Sosiæ,

Donec Sosia, egomet ille, fecit sibi uti crederem.

[page 31]

Ordine omne uti quidque actume est, apud hostes du sedimus,

Edissertauit : tum formam una abstulit cum nomine ;

Neque lac lacti magis est simile, quam ille ego similis est mei.

Nam ut dudum ante lucem à portu me præmisisti domum.

AM. Quid igitur ? SO. prius multo ante ædîs stabam quam illo adueneram.

AM. Quas, malum, nugas ! satin’ tu sanus es ? SO. si sum, ut vides.

AM. Huic homini nescio quid est mali mala obiectum manu,

Postquam à me abijt. SO. fateor : nam sum obtusus pugnis pessume.

AM. Quis te verberauit ? SO. egomet memet, qui nunc sum domi.

AM. Caue quicquam, nisi quod rogabo te, ne mihi responderis.

Omnium primum iste qui sit Sosia, hoc dici volo.

SO. Tuus est seruos. AM. mihi quidem uno te plus etiam est quam volo :

Neque postquam suam natus, habui nisi te seruom Sosiam.

SO. At ego nunc, Amphitruo, dico ; Sosiam seruom tuum

Præter me alterum, inquam, adueniens faciam ut offendas domi,

Dauo prognatum ; patre eodĕ quo ego sum : forma,

Qua ego sum. quid opu’st verbis ? geminus Sosia hic factu’st tibi.

AM. Nimia memoras mira sed vidistin’ uxorem mean ?

SO. Quin intro ore in ædîs nunquam licitum est.

AM. quis te prohibuit ?

[page 32]

SO. Sosia ille, quem iamdudum dico, isquime contudit.

AM. Qui istic Sosia est ? SO. ego, inquam. quoties dicendum est tibi ?

AM. Sed qui ais ? num obdorminuisti dudum ? SO. nusquam gentium.

AM. Ibi forte istum si vidisses quendam insomnis Sosiam.

SO. Non ego soleo somniculo se heri imperia persequi.

Vigilans vidi, vigilans nunc te video, vigilans fabulor,

Vigilantem ille me iamdudum vigilans pugnis contudit.

AM. Quis homo ? SO. Sosia, ille ego inquam.

AM. Qui, malum, intelligere quisquam potis est, ita nugas blatis.

SO. Verum actutum nosces. AM. quem ? SO. illum nosces seruorum Sosiam.

AM.Sequere hac igitur me : nam mi istuc primum exquisite est opus.

Sed vide ex naui efferantur quæ iam imperaui omnia.

SO. Et memor sum, et diligens, ut quæ imperes compareant.

Non ego cum vino simitu ebibi imperium tuum.

AM. Utinam Di faxint, infecta dicta ut eueniant tua !

ACTUS II. SCENA II.

ALCUMENA, AMPHITRUO, SOSIA, THESSALA.

Satin’s parua res est voluptatum in vita,

Atque in ætate agunda,

[page 33]

Præ quam quod molestum est. ita quoique comparatum

In ætate est bominum ;

Ita Dîs placitum, voluptatem ut mœror comesconquatur :

Quin incommodi plus malique illico aβit, boni si obtigit quid.

Nam ego id nunc experior domi, atque ipsa scio, quoi voluptas.

Parumper data’st : dum viri mei mihi videndi fuit potestas

Noctem unam modo : atque is repente abiit à me hinc ante lucem.

Sola hîc mihi nunc videor, quia ille hinc adest, quem ego amo præter omnes.

Plus ægri ex abitu viri, quam ex aduentu voluptatis cepi.

Sed hoc me beat saltem, quod perduelles vicit, et domum

Laudis compos reuenit : id solatio est. Absit ; dummodo

Laude parta domum recipiat se : feram et perferam usque

Abitŭ eius animo forti atque obfirmato : id modo si mercedi

Datur, ut meus vir belli reclueat. satis

Mihi esse ducam VIRTUS præmtum est(b) optimŭ. [b LAMB. opimum.]

Virtus omnibus rebus anteit profecto.

Libertas, salus, vita, res, parentes,

Patriaque et prognati tutantur, seruantur :

Virtus omnia in se habet : omnia assunt bona, quem penes est virtus.

AM. Edepol me uxori exoptatum credo aduenturum domum,

Quæme amat : quam contra amo, præsertim re gesta bene,

Victis hostibus, quos nemo posse superari ratu’st :

[page 34]

Eos auspicio meo atque ductu, primo cœtu vicimus :

Certe enim me illu expectatum optato venturum scio.

SO. Quid ? me non rere expectatum amicæ venturŭ meæ ?

AL. Meus vir hic quidem est. AM. sequere hac tu me. AL. nam quid ille reuortitur,

Qui dudŭ properare aibat ? an ille me tentat sciĕs ?

Atque si id volt experiri, suum abitŭ ut desiderĕ.

Ecastor med haud inulta se domum recipit suam.

SO. Amphitruo, redire ad nauem meliu’st nos. AM. qua gratia ?

SO. Quia domi daturus nemo est prandium aduenientibus.

AM. Qui tibi istuc mentem ? SO. quia enim sero aduenimus.

AM. Quî ? SO. quia Alcumenam ante ædîs stare saturam intellego.

AM. Gravidam ego hic illam reliqui quàm abeo. SO. hei perij miser !

AM. Quid tibi est ? SO. ad aquam præbendam commodum adueni domum

Decumo post mĕse, ut rationĕ te dictare intellego.

AM. Bono animo es. SO. scin’ quam bono animo sim ? si situlam cepero.

Nunquam edepol tu mihi diuini quicquam creduis post hunc diem,

Nid ego illi puteo, si occepso, animam omnem intertraxero.

[page 35]

AM. Sequere hac me modo, alium isti rei allegabo, ne time.

>AL. Magis nunc meum officium facere, si huio eam aduor sum, arbitror.

AM. Amphitruo uxorĕ salutat lætus sperată suă,

Quam omnium Thebis vir unam esse optimam dijudicat,

Quamque adeo ciues Thebani rimificant probă.

Valuistin’ usque ? expectatusne aduenio ? SO. haud vidi magis

Expectatum : eum salutat magis haud quisquam, quam canem.

AM. Et cum te grauidam, et cum pulchre plenam espicio, gaudeo.

AL. Obsecro ecastor, quid tu me deridiculi gratia

Sic salutas ? atque appella quasi dudŭ non videris ?

>Quasique nunc primum recipias te domum huc ex hostibus ?

>Atque me nunc proinde appella, quasi multo post videris ? [Hos versus nothos putat G.]

AM. Immo equidem te, nisi nunc hodie, nusquam vidi gentium.

AL. Cur negas ? AM. quia vera didici dicere.

AL. HAUD ÆQUM facit,

Qui quod didicit, id dediscit. an periclitamini

Quid animi habeam ? sed quid huc vos tam reuortimini cito ?

An ted auspicium commoratum est ? an tempestas continet ?

[page 36]

Qui non abiisti adlegiones, ita uti dudum dixeras ?

AM. Dudum ! quam dudum istuc factum est ? AL. tentas ; iam dudum, pridem, modo.

AM. Quî istuc potis est fieri, quæso, ut dicis, iamdudum, modo ?

AL. Quid enim censes ? ted ut ludam contra lusorem meum,

Qui nunc primum te aduenisse dicas, modo qui hinc abieris ?

AM. Hæc quidem deliramenta loquitur. SO. paulisper mane,

Dum edormiscat unum somnum. AM. quæ ne vigilans somniat ?

AL. Equidem ecastor vigilo, et vigilans id quod factum est fabulator.

Nam dudum ante lucem et istunc et te vidi. AM. quo in loco ?

AL. Hîc, in ædibus, ubi tu habitas. AM. nusquam factum est. SO. non taces ?

Quid si è portu nauis huc nos dormiĕtis detulit ?

AM. Etiam tu quoque assentiris huic ? SO. quid vis fieri ?

Non tu scis, BACCHAE BACCHANTI si vis aduorsarier,

Ex insane insaniorem facies, feriet sæpius :

Si obsequare, una rem resoluas plaga ? AM. at polquin certas res.

Est hanc obiugare, quæ me huc hodie aduenientem domum.

Noluerit salutare. SO. irritabis crabones. AM. tace.

Alcumena, unŭ rogare te volo. AL. quid vis ? roga.

[page 37]

AM. Num tibi aut stultitia acceβit, aut superat superbia ?

AL.Qui istuc in mente est tibi, mi vir, percontarier ?

AM. Quia salutare venientem me solebas antidhac.

Appellare itidem ut pudiæ suos viros, quæ sunt solent.

Eo more expertem te factam adueniens offendi domi.

AL. Ecastor equidem te certo heri hic adueniente illico

Et salutaui, et, valuissesne usque, exquisiui simul

Mi vir : et manŭ prehendi, et osculum tetuli tibi.

SO. Tun’ heri hunc salutauisti ? AL. et te quique etiam, Sosia.

SO. Amphitruo, speraui ego istam tibi parituram filium :

Verum non est puero gravidad. AM. qui igitur est ? SO. insania.

AL. Equidem sana sum, et deos quæso, ut falua partam filium.

Verum tu magnum malum habebis, si hic suum officium facit :

Omen ob istuc, ominator, capies quod te condecet.

SO. Enimvero prægnanti oportet et(d) malum et malum dari, [d Mâlum non malum legit G.]

Ut quod obrodat, sit, animo si male esse occœperit.

AM. Tu me heri hîc vidisti ? AL. ego, inquam, si vis decies dicere. AM. væ misero mihi !

AM. In somnis. AL. immo vigilans vigilantem.

SO. Quid tibi est ? AM. delirat uxor. SO. atrabili percit est.

Nulla res tam delirant îs hominess concinnat cito.

[page 38]

AM. Ubi primŭ tibi sensisti, mulier, impliciscier ?

AL. Equidem ecastor sana et salua sum. AM. cur igitur prædicas

Te vidisse heri me, qui hac noctu in portum aduecti sumus ?

Ibi cœnaui, atque ibi quieui in naui noctem perpetem.

>Neque meum pedem huc intuli etiam in ædîs,

>Hinc profectus sum ad Teleboas hostis, eosque ut vicimus.

AL. Immo mecum cœnauisti, et mecum cubuisti. AM. quid est ?

AL. Vera dico. AM. non quidem hercle de hacre, de aliis nescio.

AL. Primulo diluculo abiuisti ad legiones. AM. quomodo ?

SO. Recte dicit : ut commeminit, sommium narrat tibi.

Sed, mulier, post experrecta es quam, prodigiali Ioui

Aut mola salsa hodie, aut thure comprecatam eportuit.

>AL. Væ capiti tuo ! SO. tua istuc refert, si curaueris.

AL. Iterum iam hic in me inclementer dicit, atque id fine malo ?

AM. Tace tu. tu dic, egone abs te abij hinc hodie cum diluculo ?

AL. Quis igitur nisi vos narrauit mihi, illi ut fuerit prælim ?

AM. An etiam id scis ? AL. quipped quæ ex te audiui : ut urbem maxumam

Expugnauisses ; regemque Pterelam tute occideris.

AM. Egone istuc dixi ? AL. tute istis, etiam astante hoc Sosia.

AM. Audistin’ tu me narrare hoc hodie ? SO. ubi ego audiuerim ?

[page 39]

AM. Hanc roga. SO. me quidem præsente nunquam factum est, quod sciam.

AL. Mirum quin te aduor sus dicat. AM. Sosia, age ; me huc aspice.

SO. Specto. AM. vera volo loquite : nolo assentari mihi.

Audiuistin’ tu hodie me illi dicere ea, quæ elli antumat.

SO. Quæso, edepol, num tu quoque etiam insanis, cum id me interrogas ?

Qui ipsus equidem nunc primum istanc tecum conspicio simul.

AM. Quin nunc, mulier, audin’ illum ? AL. ego vero ; ac falsum dicere.

AM. Neque tu illi, neque mî viro ipsi credis ? AL. eo fit, quia mihi

Plurimum credo, et scio ista hæc facta prodine ut proloquor.

AM. Tun’ me heri aduenisse dicis ? AL. tun’ te abisse hodie hinc negas ?

AM. Nego enim vero, et me aduenire nunc primum ajo ad te domŭ.

AL. Obsecro, etiamne hoc negabis ? te auream pateram mihi.

Dono hodie dedisse, qua te donatum esse dixeras ?

AM. Neque edepol dedi, neque dixi : verum ita animatu fui.

Itaque nunc sum, ut ea te patera donem. sed qui istuc tibi

Dixit ? AL. ego quidem ex te audiui, et ex tua accepi manu

Pateram. AM. mane, mane obsecro te, nimis demiror, Sosia,

Quî illæc, illic me donatum esse aurea paterasciat,

Nisi tu dudum hanc conuenisti, et narrauisti hæc omnia.

[page 40]

SO. Neque edepol ego dixi, neque istam vidi, nisi tecum simul.

AM. Quid hoc sit hominis ! AL. vin’ proferri pateram ? AM. proferri volo.

AL. Fiat. tu, Thessala, intus pateram proferto foras,

Qua hodie meus vir donauit me. AM. secede huc tu, Sosia.

Enim vero illud præter alia mira mirror maxume,

Si hæc habet illa pateram. SO. an etiam id credis, quæ hac in cistula

Tuo signo obsignata fertur ? AM. saluum signum est ? SO. inspice.

AM. Recte, ita est ut obsignaui. SO. quæso quin tu istanc iubes

Pro cerrita circumferri ? AM. quin edepol facto est opus.

Nam hæc quidem edepol laruarum plena est. AL. quid verbis est opus ?

Hem pateram tibi : eccam. AM. cedo mihi. AL. age, aspice huc sis nunc iam,

Tu, qui, quæ facta, inficiare : quem ego iam hic conuincam palam.

Estne hæc patera qua donatus illic ? AM. summe Iuppiter

Quid ego video ! hæc ea profecto est patera. perij ! Sosia.

SO. Aut pol hæc præstigiatrix mulier multo maxuma est,

Aut pateram hic inesse oportet. AM. agedum, hanc solue cistulam.

SO. Quid ego istam exoluam ? obsignata’st recte : res gesta est bene.

Tu peperisti Amphitruonem alium, ego alium peperi Sosiam :

Nunc si pateram patera peperit, omnes congeminauimus.

[page 41]

AM. Certum est aperire, atque inspicere. SO. vide sis signi quid siet :

Ne posterius in me culpam conferas. AM. aperi modo :

Nam hæc quidem nos delirantes facere dictis postulat.

AL. Unde hæc igitur est, nisi abs te, quæ data est dono mihi ?

AM. Opus me est istuc exquisito. SO. Iuppiter, pro Iuppiter !

AM Quid tibi est ? SO. hic patera nulla incistula’st. AM. quid ego audio ?

SO. Id quod verum est. AM. ac cum cruciatu iam, ni apparet, tuo.

AL. Hæc quidem apparet. AM. quis igitur tibi dedit ? AL. qui me rogat,

SO. Me captas, quia tute ab naui clanculum huc alia uta

Præcurristi : atque hinc pateram tute exemisti, atque eam

Huic dedisti, posthac rursus obsignasti clanculŭ.

AM. Hei mihi ! iam tu quoque etiam huius adiuuas insariam :

Ain’heri nos aduenisse huc ? AL. ajo, adueniensque illico

Me salutasti, et ego ted, et osculum tetuli tibi.

AM. Iam illud non placet principium de oscule. pergam exequi

AL. Lauisti. AM. quid posteaquam laui ? AL. accuibisti. SO. euge ! optime.

Nunc exquire. AM. ne interpella ; perge porro dicere.

AL. Cœna apposite est : cœnanisti mecum : ego accabui simul.

AM. In codem lecto ? AL. in eodem lecto. SO. haud placet conuiuium.

[page 42]

AM. Sine modo argumenta dicat. quid, postquam cœnauimus ?

AL. Te dormitare aibas. mensa ablata est, cubitum hinc abiimus.

AM. Ubi tu cubuisti ? AL. in eodem lecto tecum una in cubiculo.

AM. Perdidisti ! SO. quid tibi est ? AM. hæc me modo ad mortem dedit.

AL. Quid iam, amabo ? AM. ne me appella. SO. quid tibi est ? AM. perij miser !

Quia pudicitæ huius vitium me hic absente est additum.

AL. Obsecro, ecastor, curistuc, mi vir, ex ted audio ?

AM. Vir ego tuus sim ? ne me appella falso falso nomine.

SO. Hæret hæc res : siquidem hæ iam mulier facta’st ex viro.

AL. Quid ego feci, qua istæc propter dicta dicantur mihi ?

AM. Tute edictas facta tua, ex me quæris quid deliquiris ?

AL. Quid ego tibi deliqui, si, cui nupta sum, tecum fui ?

AM. Tun’ mecum fueris ? quid illac impudente audacius ?

Saltem tute, si pudoris egeas, sumas mutuum.

AL. Istuc facinus, quod tu insimulas, nostro generi non decet.

Tu si me impudicitiæ captas, at capere non potes.

AM. Proh dî immortales ! congnoscin’ tu me saltem, Sosia ?

SO. Propemodum. AM. cænavin’ ego heri in naui in portu Persico ?

AL. Mihi quoque assunt testes, qui illud quo ego dicam assentiant.

[page 43]

>AM. Qui ? testes ? AL. testes. AM. quid testiculare ? AL. enim una sat est,

>Nec nobis præsente aliquis nisi seruos Sosia affuit.

SO. Nescio istuc quid negotij dică, nisi quispiă est

Amphitruo alius, qui forte te hic absente sictamen

Tuă rĕ curet, te que absĕte, hîc munus fŭgatum tuŭ.

Namque de illo subditiuo Sosia mirum est nimis.

Certè de istoc Amphitruone iam alterum mirum est magis.

Nescio quis præstifiator hanc frustratur mulierem.

AL. Per supremi regis regnum iuro, et matrem familas,

Iunonem, quam me vereri et metuere est par maxume,

Ut mî, extra unŭ te, mortalis nemo corpus corpore

Contigit, quo me impudicam faceret.

AM. vera ist hæc velim.

AL. Mulieres, iuras audacter. AL. QUAE non deliquit, decet

Audacem esse, confidenter et proterue proloqui.

AM. Satis audacter. AL. ut pudicam decuit. AM. tu verbis probes.

AL. NON EGO illam mihi dotem duco esse,

Sed pudicitiam, et pudorem, et sedatum cupidinem,

Deûm metum, parentum amorem, et cognatum concordiam :

Tibi morigera, atque ut munifica sim bonis, prosim probis.

SO. Næ ista edepol, si hæc vera loquitur, ex amuβim est optuma.

[page 44]

AM. Delinitus sum profecto ita, ut me qui sim nesciam.

SO. Amphitruo es profecto : cauesis tu te usu perduis :

Ita nunce homines immutantur, postquam peregre aduenimus :

AM. Mulier, istam rem inquisitam certum est non amittere.

AL. Edepol me libente facies. AM. quid ais ? responde mihi.

Quod si adduco cognatum tuum huc à naui Naucratem,

Qui mecum una vectus est una naui : atque is si denegat

Facta, quæ tu facta dicis, quid tibi æquum est fieri ?

Nunquid causam dicis, quin te hoc multem matrimonio ?

AL. Si deliqui, nulla causa est. AM. conuenit. tu, Sosia,

Dunc hos intro. ego huc ab naui mecum adducam

Naucratem.

SO. Nunc quidem præter nos nemo est : dic mihi verum serio,

Ecquis alius Sosia intu’st, qui mei similes siet ?

AM. Abin’ hinc à me dignus domino seruos. SO. abeo, si iubes.

AL. Nimis ecastor facinus mirum est, quî illi collibitum siet

Meo viro, sic me insimulare falsum facinus tam malum.

Quicquid est, iam ex Naucrate id cognate congnoscam meo.

[page 45]

ACTUS III. SCENA I.

IUPITER.

Ego sŭ ille Amphitruo, quoju’st seruos Sosia,

Idĕ Mercurius qui sit, quando cŏmodum’st.

In superiore quid habito cœnaculo :

>Qui(c) interdum fio Iuppiter, quando lubet. [c ACID. extemplo aduento, à porta illico etc. hoc tros versus rejicit G.]

>Huc autĕ quom extemplo aduentŭ apporto, illico

>Amphitruo fio, et vestitum immuto meum.

Nunc huc honoris vestris venio gratia,

Ne hanc inchoată transeam Comœdiam ;

Simul Alcumenæ, qua vir insontĕ probri

Amphitruo accusat, veni, ut auxiliŭ feră :

Nă mea sit culpa, quod egomet cŏtraxerim

Id Alcumenæ si innocenti huic expetat.

Nunc Amphitruonem memet, ut occœpi semel,

Aβimulabo esse, atque in horum familiam

Frustrationem hodie hic injiciam maxumam.

Post igitur demum faciam res fiat palam,

Atque Alcumenæ in tempore auxilium feram.

Faciăque ut uno fœtu, et quod grauida est viro,

Et me quod grauida’st, pariat sine doloribus.

Mercurium iuβi me continuo consequi.

Si(d) qui vellem, imperarem. nunc hanc alloquar. [d I. GUL. si quid velim imperare.]

[page 46]

ACTUS III. SCENA II.

ALCUMENA, IUPPITER.

Durare nequeo in ædibus : ita, me probri,

Stupri, dedecoris à viro argută meo !

>Ea quæ sunt facta, infecta refert, ac clamitat.

Quæ neq ; sunt facta, neque ego in me admisi, arguit

Atq ; id me susq ; deque esse habitură putat.

Non edepol faciam : neque me perpetiar probri

Falson insimulatam : quin ego illum aut deseram,

Aut satisfaciat mihi : atque adiuret insuper,

Nelle esse dicta, quæ in me insontem protulit.

IUP. Faciundum est mihi illud, fieri quod illæc postulat,

Si me illam amantem ad sese studeam recipere :

Quando ego quod feci, id factum Amphitruoni

Atque ille dudum meus amor negotium

Infonti exhibuit : nunc autĕ insonti mihi obfuit,

Illius ira in hanc et maledicta expetent. [SCAL. in hunc.]

AL.(b) Et, eccum, video illum, qui me miseram arguit [b Sed G.]

Stupri, dedecoris. IUP. te volo, uxor, colloqui,

Quonam ted auortisti ? AL. ita ingenium meum est

Inimicos simper osa sum obtuerier.

IUP. Heja autem inimicos ! AL. sic est, vera prædico :

Nisi etiam hoc falso dici insimulaturus es.

IUP. Nimis(c) verecunda is. AL. potin’es ut abstineas manum ? [c LAMB. iracunda es.]

[page 47]

Nam certo si sis sanus, aut sapias satis,

QUAM TU impudicam esse arbitrare et prædicas,

Ea cum sermonem nec ioco, nec serio

Tibi habeas, nisi sis stultior stultissumo.

IUP. Si dixi, nihilo magis es, neque esse arbitror.

Et id huc reuorti, uti me purgarem tihi. [ob id.]

Nam nunquam quicquam meo animo fuit ægrius

Quam postquam audiui, ted esse iratam mihi.

Cur dixisti ? inquies. ego expediam tibi.

Non edepol quo te esse impudicam crederem :

Verum percilitatus animum sum tuum,

Quid faceres, et quo pacto id ferre inducers.

Equidem ioco illa dixeram dudum tibi,

Ridiculi causa : hunc vel rogato Sosiam.

AL. Quin huc adducis meum cognatum Naucratem,

Testem quem dudum te adducturum dixeras

Te huc non venisse ? IUP. SI QUID dictum est per iocum,

Non equum est id te serio præuortier.

AL. Ego illud scio quam doluerit cordi meo.

IUP. Per dexteram tuam te, Alcumena, oro, obsecro,

Da mihi veniam hanc : ignosce ; irata ne sies.

AL. Ego istæc feci verba virtute irrita :

Nunc quando factis me impudicis abstines, [ACID. abstineo. G. abstiè.]

Ab impudicis dictis auorti volo.

[page 48]

Valeas, tibi habeas res tuas, reddas meas.

Iuben’ mî ire comites ? IUP. sanan’ est ? AL. (d) si non iubes, [d Sic legit Guietus, fin ibo ego, et mecum pudicitiam comitem mihi du rero.]

Ibo egomet, comitem Pudicitiam duxero.

IUP. Mane, arbitratu tuo iusjurandum dabo :

Me meam pudicam esse uxorem arbitrarier.

Id ego si fallo, tum te, summe Iuppiter,

Quæso, Amphitruoni ut simper iratus sies.

AL. Ah ! propitius sit potius. IUP. confide fore.

Nam iusjurandum verum te aduorsum dedi.

Iam nunc irata non es ? AL. non sum. IUP. bene facis.

Nam IN HOMINUM ætate multa eueniunt huiusmidu :

Capiunt voluptates, capiunt rursum miseries.

Iræ interveniunt, redeunt rursum in gratiam,

Verumm iræ si quæ forte eueniunt huiusmodi,

Inter eos rursum, si reuentum in gratiam est,

Bis tanto amici sunt inter se, quam prius.

AL. Primum cauisse oportuit ne diceres.

Verum ea si demum purgas, mihi patiunda sunt.

IUP. Iube vero vasa pura adornaui mihi,

Ut, quæ apud legionem vota voui, si domum,

Redissem saluos, illa efo exoluam omnia.

[page 49]

AL. Ego istuc curabo. IUP. euocate huc Sosiam :

Gubernatorem qui in mea naui fuit

Blepharonem arcessat, qui nobiscum prandeat.

Is adeo impransus ludificabitur :

Quom ego Amphitruonem collo hinc obstricto traham !

AL. Miram quid solus secum secreto ille agat !

Atque aperiuntur ædes, exit Sosia.

ACTUS III. SCENA III.

SOSIA, IUPPITER, ALCUMENA.

Amphitruo, assum : si quid opus est, impera : imperium exequar.

IUP. Optume aduenis. SO. iam pax inter vos quæso duos ?

Nam quia vos tranquillos video, gaudeo et volupe est mihi.

Atque ITA SERUOM par videtur frugi sese instituere :

Proinde heri ut fint, ipse item sit : voltum è voltu comparet :

Tristis sit, heri si tristes : hilarus sit, si gaudeant.

Sed age iam responde, vos redistis in concordiam ?

IUP. Derides, qui scis iam dudum hæc me dixisse per iocum.

SO. An ioco dixisti id ? equidem serio ac vero ratus.

IUP Habuid expurgationem ; facta pax est. SO. optume est.

IUP. Ego rem devinam intus faciam, vota quæ sunt. SO. censeo.

IUP. Tu gubernatorĕ à naui huc euoca verbis meis

[page 50]

Blepharonem, diuina facta re ut mecŭ prandeat.

SO. Iam hîc ero, quum illic censebis esse me. IUP. actutum huc redi.

AL. Nunquid vis quin abeam iam intro, ut apparentur quibus opu’st ?

IUP. I sane, et quantum potest parata fac sint omnia.

AL. Quin veni, quando vis, intro : faxo haud quicquam sit moræ.

IUP. Recte loquere, et proinde diligentem ut uxorem decet.

Hi iam ambo et seruos et hera frustra sunt duo,

Qui me Amphitruonem rentur esse(d) errant probe. [d BUC. rĕtur probe.]

Diuine tu nunc fac huc aβis Sosia.

Audis quæ dico, tametsi præsens non ades :

Amphitruonem fac, iam aduenientem ab ædibus,

Ut abigas quouis pacto, fac commentus sies.

Volo delude illum, dum cum hac usuraria

Uxore nunc mihi morigero, hæc curata sint.

Fas sis adeo proinde, ut me velle intellegis,

>Atque ut ministres mihi, mihi cum sacruficĕ.

ACTUS III. SCENA IV.

MERCURIUS.

Concedite atque abscedite, omnes de via decedite.

Nec quisquam tam audax nunc fuat homo, qui obuiam obsistat mihi.

Nam mihi quidem, hercle, quî minus liceat Deo minitarier

Populo, nî decedat via, quam seruulo in Comœdiis ?

[page 51]

Nauem ille saluam nunciat, vel irati aduenum senis :

Ego sum Ioui dicto audiens, eius iussu nunc huc me affero.

Quamobrem mi mage par est via decedere, et concedere.

>Pater vocat me, eum sequor, eius dicto imperio sum audiens :

Ut filium bonum patri esse oportet, itidem ego sum patri.

Amanti supparasitor, hortor, asto, admoneo, gaudeo.

Si quid patri volupe’st, voluptas ea mihi multo maxuma’st.

Amat, sapit : recte facit, obsequitur animo quando suo :

Quod omnes homines facere oportet, dum id modo fiat bono.

Nunc Amphitruonem volt deludi meus pater ;

Iam deludetur hic, spectatores, vobis spectantibus.

Capiam coronam mihi in caput, aβimulabo med optimè, esse erbium :

Atque illuc sursum ascendero : inde pellam virum

De supero, quum huc accesserit, faciam ut sit madidus sobrius.

Deinde ille actutum sufferet suus seruos pœnas Sosia.

Eum fecisse ille hodie arguet, quæ ego fecero hîc. quid id mea ?

Meo me æquum est morigerum patri, eius studio seruire addecet.

Sed eccum Amphitruonem ; aduenit : iam ille hic deludetur probe.

Siquidem vos voltis auscultando operam dare.

Ibo intro, ornatum capiam, qui potis decet.

[page 52]

Dein sursum ascendam in tectum ut illum hinc prohibeam.

ACTUS IV. SCENA I.

AMPHITRUO.

Naucratem quem conuenire volui, in naui non erat :

Neque domi, neque in urbe inuenio quenquam, qui illum viderit.

Nam omnis plateas perreptaui, gymnasia et myropolia :

Apud emporium, atque in macello, atque in palæstra atque in foro :

In medicinis, in tonstrinis, apud omnîs ædîs sacras.

Sum defessus quæritando, nusquam inuenio Naucratem.

Nunc ibo domum, atque ex uxore rem pergam hanc exquirere,

Qui fuerit, quem propter corpus suum stupri compleuenit.

Nam me, quam illam quæstionem inquisitam hodie amittere,

Mortuum esse satiu'st. sed ædîs occlurserunt. eugepæ !

Pariter hoc sit, atque ut alia facta sunt. feriam foris.

Aperite hoc. heus, ecquis hîc est ? ecquis hoc aperit ostium ?

ACTUS IV. SCENA II.

MERCURIUS, AMPHITRUO.

Quis ad forîs est ? AM. ego sum. ME. quid, ego sŭ ? AM. ital loquor. ME. tibi Iuppiter

[page 53]

Dique omnes irati certo sint, qui sic frangas fores.

AM. Quo modo ? ME. eo modo, ut profecto viuas ætatem miser.

AM. Sosia. ME. ita sum Sosia, nisi med esse oblitum existimas.

Quid nunc vis ? AM. sceleste, at etiam quid velim, id tu me rogas ?

ME. Ita rogo. pene effregisti, fatue, foribus cardines.

An forîs censebas nobis publicitus præberier ?

Quid me aspectas, stolide ? quid nunc vis tibi dic ? aut quis es homo ?

AM. Verbero, etiam quis ego sim me rogitas ?

Quem pol ego hodie ob isthæc dicta faciam ferventem flagris.

ME. Prodigum te fuisse aportet olim in adolescentias.

AM. Quidum ? ME. quia senecta ætated à me mendicas malum.

AM. Eum cruciatu tuo isthæc hodie, verna, verba funditas.

ME. Sacrufico ego tibi. AM. quî ? ME. quia enim te macto infortunio.

SUPPOSITA.

AM. Tun' me mactes, carnufex ? nisi formam dij meam perduint,

Faxo ut bubulis onustus Saturni sis, hostia.

Ita ego te cruce et cruciatu mactabo sedexi foras,

Mastigia. ME. Larua umbratilis, tu minis me territas ?

Hinc nisi actutum fugias : si denuo pultaueris :

[page 54]

Si minusculo digito increpuerint fores, hac tegula

Tuum deminuam caput, ut cum dentibus linguam exerces.

>AM. Tun', furcifer, me procul meis prohibessis ædibus ?

Tun' meas pulsare foreis ? hasce illico tot demoliar cardine.

ME. Pergin ? AM. pergo. ME. accipe. AM. sceleste ? site hodie apprehendero,

Huc te redigam miseriarum, semper ut sis miser.

ME. Bacchanal te exercuisse oportuit. AM. quî dum, scelus ?

ME. Quando tu tuum me seruom censes. AM. quid ego censeam ?

ME. Tibi malum : Amphitruonem præter, dominum noui neminem.

AM. Perdidi num formam ? mirum quin me norit Sosia.

Scrutabor. eho dic mihi, quis ego videor ? num Amphitruo satis ?

ME. Amphitruo ! sanusne es ? nonne tibi iam prædictum, senex,

Bacchanal te exercuisse, quom qui sis, alium roges ?

Abscede, moneo : molestus ne sies, dum Amphitruo

Cum uxore, modo ex hostibus adueniens, voluptatem capit.

AM. Qua uxore ? ME. Alcumena. AM. quis homo ? ME. quoties dictum. Amphitruo ?

Herus meus. molestus ne sies. AM. quî cum cubat ?

ME. Vide ne qui me sic ludifices, infortunium quæras ?

AM. Dic quæso, mi Sosia quî cum. ME. cum Alcumena. AM. in cubiculo.

Eodem ne ? ME. imo, ut arbitror ego, corpore

[page 55]

corpus incubat. AM. væ misero mihi ?

>ME. Lucri'st, quod miseriam reputat. nam uxorem usurariam

>Perinde est præbere, ac si agrum sterilem fodiendum loces.

AM. Sosia. ME. quid malum Sosia ? AM. non me novisti, verbero ?

ME. Noui ted hominem molestum, qui ne emas litigium. AL. adhuc.

Amplius : Nonne ego herus sum tuus Amphitruo ? ME. tu Bacchus es,

Haud Amphitruo. quoties tibi dictum vis ? num denuo ?

Meus Amphitruo uno Alcumenam lecto complexus tenet.

Si pergas, eum hic sistam, neque sine tuo magno malo.

AM. Cupio accerso utinam ne pro bene factis hodie patriam,

Aedis, uxorem, familiam cum forma una perduam !

ME. Accersam equidem : sed de foribus interea tu sis uide.

>*Credo iam quæ volebat sacruficta ad epulum

Si molestus sis, euades nunquŭ, quin te sacruficem.

ACTUS IV. SCENA III.

SUPPOSITA.

AMPHITRUO, BLEPHARO, SOSIA.

Di vostram fidem ! intemperiæ nos agant quæ ! mira quæ

Video, postquam aduenio peregre ! nunc ucru'st olim quod est.

[page 56]

Auditum mutatos, terra in Arcadia homines Atticos.

Belluas sæuas mantasse, nec demum parentibus

Cognitos. BL quid illuc, Sosia ? magna mira prædicas.

Ain' tu te alterum reperisse domi consimilem Sosiam ?

SO. Aio. sed heus tu, quom Sosiam ego, Amphitruonem Amphitruo, haud scio an.

Tu forte alum parias Blepharonem ? ô Di faciant, tu quoque

Cœsus pugnis, et ellisis dentibus, id impransus creduas.

Nam ille alter ego Sosia, qui illic, me malis mulcat modis.

BL. Mira profecto. sed gradus decet grandire : nam ut video,

Expectat Herus, et vacuus mihi venter crepitat. AM. et quid hæc.

Fabulator ? in nostro olim genere mira quam plura memorant.

Martigenam ille aggressus olim Europæ quæstor, belluam

Anguineo repente peperit hosteis seminio : hîc sua

Frater trudebat fratrem hasta et galea : et nostræ auctorem gentis

Cum Veneris nata angueis tellus repsisse Epirotica

Vidit. de summo summus Iuppiter sic statuit, sic fatum habet.

Optumi, pro claris factis, diris agitantur malis.

Fata hæc me premunt, pertolerem vim tantam, cladesque sic

Exanclem impatibiles. SO. Blepahro. BL. quid est ? SO. nescio quid suspicor.

[page 57]

BL Quid ? SO. videsis, oppessulatas ante heru graditur foreis.

BL. Nihil est, hic obambulas famem exspectat.

Clausit, ne foras præuorteretur. BL. ogganis. SO. nec gannio, nec latro.

Si audias me, observues nescio quid. secum solus, puto,

Hinc quid memoret, excipiam ; haud propera, rationes colligit.

AM. Ut metuo, ne hostibus victis partam expungant gloriam :

Nam miris modis turbatam bostram video familiam.

Tum vero uxor vitio, dedecore stupro, plena me enicat.

Sed de patera miru'st : erat tamen signum obsignatum probe.

Quid enim ? pugnas prolocuta, et Pterelam oppugnatum et meis.

At occisum manibus fortiter. fortiter ! noui iam ludum et dolum :

Sosiæ id opera fractu'st, qui me hodie præsentem ausus est.

Indigne præuortier. SO. de me locutus, quæ haud velim.

Hominem congrediamur, quæso, priusquam stomachum detexerit.

BL. Ut lubet. AM. si illum datur hodie mastigiam apprehendere, ostendam quid sit

Quid herum fallere, et dolis incessere. SO. audin'tu ? BL. audio.

SO. Machina hæc meas onerat scapulas. hominem compellemus sis.

[page 58]

Scin' solet quid volgo dici ? BL. nescio : quid dicturus sis ;

Quid tibi patiundim, hariolor. SO. vetu's adagium, mora et fames

Bilem in nasum conciunt. BL. sed quidem. è loco compellemus

Alacre. Amphitruo. AM. Blepharonem audio : mirum ad me quid nunc veinat.

Tamen opportune, uxoris facta ut conuincam turpia.

Huc quid ? ad me Blepharo ? BL. oblitus tam cito, qui diluculi

Misisti ad nauim SOsiam, ut hodie tecum conuiuerem ?

AM. Nusquam factum gentium. sed ubi illic scelestus ? BL. quis ? AM. Sosia.

BL. Eccum illum. AM. ubi ? BL. ante oculos. non vides ? AM. vix video præ ira, adeao me istic

Hodie delirum fecit. ne te sacruficem, nunquam euades.

Sine me, Blepharo. BL. ausculta, precor. AM. dic, ausculto. tu vapula

SO. Qua de re ? num satis tempori ? non ocius quiui, si me

Dædaleis tulissem remigiis. BL. abstine, quæso ; non potuimus

Nostro grandius grandire gradius. AM. siue grallatorius, siue

Testudinem fuerit, certum'st mihi hinc scelestum perdere ?

[page 59]

En tectum ! en tegulas ! en obductas fores ! en ludificatum herum ! AM. rogas ? exillo

En verborum scelus ! BL. quid mali fecit tibi ?

Tecto exclusum foribus, me deturbauit ædibus. SO. egone ?

AM. Tu. quid minitabas te facturum, si istas pepulissem fores ?

Negas, sceleste ? SO. quin negem ? en testis ampliter, quîcum vento :

Missus sedulo, ut, ad te vocatum ducerem. AM. quis te misit,

Furcifer ? SO. qui me rogat. AM. quando gentium ? SO. dudum, iam pridem modo,

Ubi cum uxore domi redisti in gratiam. AM. Bacchus te irritaßit.

SO. Nec Bacchum salutem hodie, ne Cererem. tu purgari iusseras

Vasa, ut rem diuinam faceres : et hunc me accersitum mittis,

Ut tecum prandeat. AM. Blepharo, dispeream, si aut intus adhuc fui,

Aut si hunc miserim. dic, ubi me liquisti ? SO. domi cum Alcumena coniugo,

Ego à te abiens portum vorsus volito, hunc tuis verbis voco.

Venimus, nec te nisi nunc video postea. AM. scelestum caput ; cum uxore ?

Nunquam abis, quin vapules. SO. Blepharo.

BL. Amphitruo, mitte hunc mea gratia,

[page 60]

Et me audias. AM. en mitto, quid vis loquere. BL. istic iam dudum mihi

Maxuma memorauit mira : præstigiator forte aut veneficus

Hanc excantat tibi familiam. inquire aliunde vide quid siet,

Nec ante hunc excruciam miserum facias, quam rem intellegas.

AM. Recte mones : eamus, te aduorsum uxori.

ACTUS IV. SCENA IV.

IUPITER, AMPHITRUO, SOSIA, BLEPHARO.

Quis tam vasto impete has foreis tot conuolsit cardine ?

Quis ante ædeis tantas tamdiu turbas concitat ? quem si comerera,

Telebois sacruficabo manibus. nihil est, ut dici solet,

Quod hodie bene succedat mihi. deserui Blepharonem, et Sosiam,

Ut cognatum Naucratem conuenirem : hunc non reperi, et illos perdidi.

Sed eos video : ibo aduorsum, ut si quid habent, scisciter. SO. Belpharo, illic qui

Ex ædibus, herus est, hic vero veneficus. BL. prob Iuppiter,

Quid intueor ? hic non est, sed ille. Amphitruo istic si fuat,

Illum sane non esse opportuit, nisi quidem sit geminus.

IUP. Eccum cum Blepharone Sosiam. compellab hos prius. Sosia,

Tandem ad nos ? esurio. SO. dixin' tibi hunc veneficum ?

[page 61]

AM. Immo ego hunc, Thebani ciues, qui domi uxorem meam

Impudicitia impetiuit, per quem teneo thesaurum stupri.

SO. Here, si tu nunc esuris, ego satur pugnis ad te volito.

AM. pergin', mastigia ? SO. abi ad Acheruntem, venefice. AM. men' veneficum ?

Vapula. IUP. quæ, hospes, intemperiæ, ut tu meum verberes ? AM. tuum ? IUP. meum.

AM. Mentiris. IUP. Sosia, iintro : dum hunc sacrufico. fac paretur prandium.

SO. Ibo. Amphitruonem, arbitror, ita comiter Amphitruo

Accipiet, ut dudum memet ego ille alter Sosia Sosiam.

Interea dum isit certant, in popinam deuortundum'st mihi :

Lances detergam omneis, omneisque trullas hauriam. IUP. tun'me

Mentiri ais ? AM. mentiris, inquam, meæ corruptor familiæ.

IUP. Ob istuc indignum dictum, te obstricto collo hac arripiam.

AM. Væ misero mihi ! IUP. at id præcauisse opportuit. AM. Blepharo, suppetias mihi.

BL. Consimiles sunt adeo, ut utri aßim, nesciam : rixam tamen,

Ut potest, dirimam Amphitruo, noli Amphitruonem duello perdere ;

Linque collum, precor. IUP. hunc tu Amphitruonem dictitas ?

BL. Quid ni ? unus olim ; nunc vero partus est geminus.

Dŭ tu vis esse, alter quoque esse forma non desinit.

[page 62]

Interea quæso collum linque. IUP. linquo : sed dic mihi, videturne tibi

Istic Amphitruo ? BL. uterque quidem. AM. proh summe Iuppiter ! ubi hodie

Mihi formam adimis ! pergo quærere : tune Amphitruo ? IUP. tu negas ?

AM. Pernego, quando Thebis, præter me, nemo'st alter Amphitruo.

IUP. Immo, præter me, nemo ; atque adei, tu Blepharo, iudex sies.

BL. Faciam id, si queo, signis palam. tu responde prius. AM. lubens.

BL. Antequam cum Taphijs à te pugna sit inita, quid mandasti mihi ?

AM. Parata naui, clauo hæceres sedulo :

IUP. Ut si nostri fugam facerent, illus me tuto reciperem.

AM. Item aliud, ut bene nummatum seruaretur marsupium.

IUP. Quæ pecuinæ ? BL. tace sis tu, meum'st quærere scisti numerum ?

IUP. Talenta quinquaginta Attica. BL. hic examußim rem enarrat. et tu,

Quot Philipei ? AM. duo milia. IUP. oboli vero bi totidem. SO. uterque

Rem tenet, probe intus in crumena clausum alterum esse oportuit.

IUP. Attende sis : hac dextera ut nostri, regem mactaui Pterelam ;

Spolia ademi ; et pateram qua ille potare solitus est, incistella

Pertuli : dono uxori meæ dedi, quî cum hodie domi laui.

Sacruficaui, cubui. AM. hei mihi ! quid audio ? vix apud me sum. intereo.

[page 63]

Vigilans quippe dormio : vigilans somnio, viuus et sanus intereo.

Ego idem ille sum Amphitruo, Gorgophones nepos, imperator Thebanorum :

Et Creontis unicus Teleboarum peduellis : qui Acarnanes

Et Taphios vi vici, et sŭma regĕ virtute bellica.

Illisce præfeci Cephalum, magni Deionei filium.

IUP. Ego idem latrones hostes bello et virtute contudi.

Electryonem perdiderant, nostræ et germanos coniugis.

Achaiam, Aetoliam, Phocidem, per fret Ionuim et Aegeum et Creticum

Vagati, vi vortebant piratica. AM. Di immortales ! mihimet

Non credo, ita omnia, quæ facta illic, ex amussim loguitur. vide,

Blepharo. BL unum superest : id si fuat, Amphitruones fitote gemini.

IUP. Quid dicas, noui : cicatricem in dextro musculo ex illoc volnere

Quod mihi impegit Pterela. BL. eam quidem. AM. apposite. IUP. Viden ? en aspice.

BL. Detegite, aspiciam. IUP. deteximus, vide. BL. supreme Iuppiter,

Quid intueor ! utrique in musculo dextero, eodem in loco,

Signo eodem apparet probe, ut primum coiuit cicatrix rufula,

Sublurida. Rationes iacent, iudicium silet, quid agam nescio.

[page 64]

ACTUS IV. SCENA V.

BLEPHARO, AMPHITRUO, IUPPITER.

Vos inter vos iam partite : ego abeo, mihi negotium est.

Neque ego unquam usquam tanta mira me vidisse censeo.

AM. Blepharo, quæso, ut aduocatus mihi aßis, neue abeas. BL. vale.

Quid opu'st me aduocato ? qui utri sim aduocatus nescio.

IUP. Intro hinc eo. Alcumena parturit. AM. perij miser !

Quid ego faciam ? quem aduocati iam atque amici deserunt.

Numquam edepol me inultus istic ludificabit, quisquis est.

Nam ad regem recta me ducam, resque ut facta eloquar.

Ego pol illum ulciscar hodie Thessalum veneficŭ,

Qui peruerse perturbauit familiæ mentem meæ.

Sed ubi ille'st ? intro edepol abiit, credo ad uxorem meam.

Qui me Thebis alter uiuit miserio ? quid nunc agam ?

Quem omnes mortales ignorant, et ludificant, ut lubet.

Certum'st, introrumpere in ædibus, ubi quemque hominem aspexero.

Siue ancillă, siue seruom, seu uxorĕ, seu adulterŭ,

Seu patrĕ, seu avŏ videbo hic obtrŭcabo in ædibus.

Neque me Iuppiter, neque di omnes id prohibebunt, si volent.

Quin sic faciam uti constitui : pergam in ædeis nunc iam.

[page 65]

ACTUS V. SCENA I.

BROMIA, Ancilla. AMPHITRUO.

Spes atque opes vitæ meæ iacent sepultæ in pectore,

Neque ulla'st confidentia in corde meo, quin amiserim ;

Ita me videntur omnia, mare, terra, cœlum, consequi,

Ut opprimar iam, ut enicer. me miseram ! quid agam nescio.

Ita tanta mira in ædibus sunt facta. væ misera mihi !

Animo male'st. aquam velim ! corrupta sum, atque absumpta sum.

Caput dolet, neque audio, neque oculis prospicio satis.

Nec me miserior fœmina'st, neque ulla ubi videatur magis.

Ita heræ meæ hodie contigit, nam ubi parturit, deos inuocat.

Strepitus, crepitus, tonitrus : ut subito, ut propere, ut valide tonit !

Ubi quisque institerat, concidit ubi nescio quis maxuma

Voce exclamat sic : Alcumena, adest auxilium, ne time :

Et tibi, et tuis propitius cœli cultor aduenit.

Exurgite, inquit, qui terrore meo occidistis præmetu.

Ubi iacui, exurgo. ardere censui ædîs, ita confulserant.

Ibi med inclamat Alcumena : tum ea res me horrore afficit.

Herilis præuortit petus : ocius accurro, sciam ut quid velit :

[page 66]

Atque illam geminos filios pueros peperisse conspicor ;

Neque nostrum quisquam sensimus, quum peperit, neque prouidimus.

Sed quid hoc ? quis hic senex,

Qui ante ædis nostra sic iacet ? nummam hunc percußit Iuppiter ?

>Credo edepol : nam, prob Iuppiter ! sepultus est, quasi sit mortuus

Ibo et cognoscam quisquis est. Amphitruo hic quidem est herus meus.

Amphitruo ! AM. perij ! BR. surge ! AM. interij ! BR. cedo manum ! AM. quis me tenet ?

BR. Tua Bromia ancilla. AM. totus timeo, ita med increpuit Iuppiter.

Nec secus est, quam si ab Acherunte veniam. sed quid tu foras

Egressa es ? BR. eadem nos formido timidas terrore impulit :

In ædibus, ubi tu habitas, nimia mira vidi. væ mihi !

Amphitruod, ita mihid animus etiam nunc abest. AM. agedum expedi.

Scin' me tuum esse herum Amphitruonem ? BR. ita scio. AM. nunc etiam vide ? BR. scio

AM. Hæc sola sanam mentem gestat meorum familiarium

BR. Immo omnes sani sunt profecto. AM. at me uxor insanum facit

Suis fœdis factis. BR. at ego faciam, ut idem aliterprædices.

Amphitruo, piam pudicam esse tuam ut uxorem scias.

De eare signa atq ; argumĕta paucis verbis eloqur

Omnium primŭ Alcumena geminos peperit filios.

AM. Ain' tu geminos ? BR. geminos. AM. dî me servant. BR. sine me dicere,

[page 67]

Ut scias tibi tuæque uxori deos esse omnes propitios.

AM. Loquere. BR. postquam parturire hodie uxor occœpit tua,

Utero que exorti dolores, ut solent puerperæ :

Inuocat deos immortales, ut sibi auxilium ferant.

Manibus puris, capite opertod. ibi cŏtinuo contonat

Sonitu maxumo. ædîs primo ruere rebamur tuas.

Ædes totæ confulgebant tuæ, quasi essent aureæ.

AM. Quæso absoluito hinc me, extemplo quando satis deluseris.

Quid fit deinde ? BR. dum hæc aguntur, interea uxorem tuam

Neque gementem, neque plorantem nostrum, quisquam audiuimus :

Ita profecto sine dolore perperit. AM. iam istuc guadeo,

Ut ut erga me est merita. BR. istæc mitto, atque hæc quæ dicam accipe.

Postquam peperit pueros, lauere iußit nos. occœpimus.

Sed puer ille quem ego laui, est ut magnus, et multum valet ?

Neque eum quisquam colligare quiuit in cunabulis.

AM. Nimia mira memoras : si isthæc ver sunt, diuinitus

Non metuo quin uxori meæ latæ suppetiæ sient.

BR. Mage iam faxo mira dices. postquam in cunas conditu'st,

Deuolant angues iubati deorsum in impluuim duo

Maxumi : continuo extollunt ambo sua capita. AM. hei mihi !

[page 68]

BR. Ne paue. sed angues oculis omnia circumuisere.

Postquam pueros conspicati, pergunt ad cunas citi.

Ego cunas receßim rursum vorsum trahere et ducere,

Metuens pueris, mihi formidans ; tantoque angues acrius

Persequi. postquam conspexit angues ille alter puer,

Citus exilit è cunis, recta facit in anguis impetum :

Alterum altera apprehendit eos manu perniciter.

AM. Mira memoras : nimis formidolosum facinus prædicas.

Nam mihid horro membra misera percipit dictis tuis.

Quid fit deinde ? porro loquere. BR. puer ambo angues enicat.

Dum hæc aguntur, voce clara inclamat uxorem tuam.

AM. Quis homo ? BR. summus imperator diuum atque hominum Iuppiter.

Is dixit, Alcumenæ consuetum cubilibus,

Eumque filium suum esse qui illos angues vicerit :

Alterum esse tuum dixit puerum. AM. pol me haud pœnitet,

Scilicet boni dimidium mihi diuidere cum Ioue.

Abi domum, iube vasa pura actutŭ adornari mihi

Ut Iouis supremi multis hostiis pacem expetam.

Ego coniectorem Tiresian aduocabo, et consulam

Quid faciundum censeat. simul hanc rem ut facta est eloquar.

Sed quid hoc ? quam valide tonuit ! dî obsecro vostram fidem !

[page 69]

ACTUS V. SCENA II.

IUPITER.

Bono animo es, assum auxilio, Amphitruo, tibi et tuis.

Nihil est quod timeas hariolos. haruspices

Mitte omnîs. quæ futura et quæ facta, eloquar :

Multo adeo melius, quam illi, quum sim Iuppiter.

Primum omnium Alcumenæ usuram corporis

Cæpi, et coucubitu grauidam feci filio.

Tu grauidam item fecisti, quom es in exercitum

Profectus. uno partu duos peperit simul.

Eorum alter, nostro qui est susceptus semine,

Suis factis te immortali afficiet gloria.

Tu cum Alcumena uxore antiquam in gratiam

Redi. haud promeruit, quamobrem vitio vorteres

Mea vi hoc subacta est facere. ego in cœlŭ migro.

ACTUS V. SCENA III.

AMPHITRUO.

Faciam ita ut iubes, et te oro, promissa ut serues tua.

Ibo ad uxorem intro ; missum facio Tiresiam senem.

Nunc, spectatores, Iouis summi causam clare plaudite.

Finis Amphitruonis.

---

Sommaire | Index | Accès rédacteurs